با ورود به هزاره جدید، بازنشستگی به یک مسئله عمده جمعیت شناختی و اجتماعی تبدیل شده است. در آغاز قرن بیستم امید به زندگی در ثروتمند ترین کشور ها بیش از 50 سال نبود، در صورتی که امروزه این رقم به 75 سال رسیده است. طبق برآورد سازمان جهانی بهداشت در کشورهای در حال توسعه جمعیت بازنشستگان در طی 50 سال آینده 9 برابر افزایش خواهد یافت و در کشورهای توسعه یافته نیز جمعیت بازنشستگان بالاترین میزان رشد را خواهد داشت.

در جهان پر تنش امروز که انسانها به دلیل مشغله فراوان، همواره احساس خستگی می کنند اهمیت اوقات فراغت بر کسی پوشیده نیست.

الگوی فراغت می تواند تاثیر مثبتی بر وضعیت  زندگی و میزان لذت بردن افراد از زندگی داشته باشد، این تاثیر به فرد محدود نشده، بلکه وجود الگوهای فراغت مناسب به برنامه کلان هر جامعه نیز کمک خواهد کرد(پور اسماعیل، 1385).

جامعه شناسان معتقدند که فراغت مفهومی کاملاً نو است که با صنعتی شدن جامعه و شهرنشینی به وجود آمده است و نمی توان آن را با مفهوم بیکاری در قرون گذشته مقایسه کرد (زارعی، 1386). افروز معتقد است: منظور از اوقات فراغت، فرصت و زمانی است که در آن انسان مسئولیت پذیر هیچ گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده دار نیست، زمان در اختیار اوست تا با میل و انگیزه شخصی به امر خاصی بپردازد (پوراسماعیل، 1385).

استفاده مناسب از اوقات فراغت، سبب سازندگی روح و روان گردیده و عدم استفاده صحیح از آن از عوامل کسالت و سستی است. اهمیت استفاده از اوقات فراغت تا آنجاست که رهبران معنوی جامعه نیز در این مورد بسیار سفارش کرده اند.

امام موسی کاظم ( علیه السلام ) مسلمانان را به تقسیم اوقات خود به چهار بخش، توصیه می فرمایند: اختصاص ساعاتی برای ارتباط و راز ونیاز با خداوند، اختصاص زمانی برای کار و تلاش، اختصاص ساعاتی برای ارتباط با دیگران و اختصاص اوقاتی برای درک لذت های حلال و تفریحات سالم که در اینجا به اوقات فراغت تعبیر می شود ( حرانی، 1383).

در این رابطه مطالعات انجام شده، نشان داده است که مشارکت فعال بازنشستگان در فعالیت های اوقات فراغت و فعالیت های ورزشی ( یک بار ورزش در هفته) با هدف پیشگیری از مشکلات عملکردی مرتبط با سن، مداخلات موثری بوده اند ( استافورد، 2004). همچنین بیلن و نتولی [3]بیان می دارند که فعالیت های اوقات فراغت می تواند در بهبود درک افراد از سلامتی، استقلال، سبک زندگی، امید به زندگی و کیفیت زندگی آنان تاثیر قابل ملاحظه ای داشته باشد. ( بیلن و نتولی، 2008).

سرشماری عمومی سال 1385 نشان داد بازنشستگان 10 درصد از جمعیت کشور ایران را تشکیل می‌دهند که این میزان تا 20 سال آینده به 2/20 درصد خواهد رسید ( برگفته از مجموعه مقالاتی پیرامون سالمندی [صفحه اینترنتی ]). این ارقام نشان می دهد اگر برنامه ریزان و سیاستگذاران کشور از هم اکنون برنامه مدون و خاصی نداشته باشند در 20 سال آینده، کشور با بحران و معضل اساسی برای رفع مشکلات و مسائل اقتصادی، بهداشتی و اجتماعی پیش آمده برای این قشر روبرو می شود.

شاید بسیاری از مردم بر این باور باشند که بازنشستگی نوعی طرد شدن از جامعه و کنار گذاردن افراد است که باید بقیه عمر را در خاموشی و انزوا دور از صحنه زندگی اجتماعی بگذرانند. با تاثیری که کلمات و الفاظ در القاء معانی و تصورات ذهنی افراد دارند، یکی از علل و عوامل این طرز تلقی نادرست از بازنشستگی همین کلمه بازنشسته می باشد. کلمه بازنشستگی در زبان فارسی به جای کلمه عربی ” تقاعد ” که حدود 60-50 سال پیش در زبان فارسی مصطلح بود انتخاب شده است .کلمه تقاعد از باب تفاعل که ریشه اصلی آن کلمه قعود یعنی نشستن و کم حرکت یابی حرکت بودن است می باشد. بر خلاف کلمه قیام که به معنای برخاستن و جنبش و تحرک و تلاش داشتن است. به این دلیل کلمه بازنشسته معنای آدم یک جا نشسته و بیکار و ناتوان وبی خاصیت و گوشه گیر و از کار افتاده را تداعی می نماید. شاید به همین دلیل است که وقتی فردی بازنشسته می شود، از اذهان همکاران و مسئولان حذف شده، و کمتر کسی به فکر آنان است.   در حالی که دیگری تعریف بازنشستگی را اینگونه بیان می نماید: بازنشستگی عبارت است از تدارک و گذر از نقشی به نقش دیگر، یعنی از نقش کارمند که تابع هنجارهای معینی است به نقش یک فرد بازنشسته که هنجارهای خاص خود را دارد. این هنجارها در فرهنگ های مختلف متفاوت است ( شجری، 1372).

از نظر الیاس ولک دیزجی  سالمندان و بازنشستگان سازندگان جامعه امروزی و ذخایر گرانبهایی هستند که در طول سالیان متمادی در کوره راه زندگی تجارب فراوانی برای ما به ارث گذاشته اند. آنان در واقع معمارانی هستند که بناها را آماده و تقدیم به نسل جوان نموده اند. فراموش کردن آنان، فراموش کردن هویت ، هدفها و نهایتاً فرهنگ جامعه است. اما بدلیل رشد فزاینده تعداد بازنشستگان بسیاری از کشورها از یکسو، محدودیت های فیزیکی و روانی ناشی از افزایش سن و کهولت از سوی دیگر مشکلات زیادی را برای فرد بازنشسته که اکنون سالمند شده است، خانواده او و جامعه ایجاد می نماید ( شجری ، 1373). اخیراً در اغلب جوامع واز جمله ایران اقداماتی جهت رفع معضلات بازنشستگان شروع شده است، ولی از آنجا که مشکلات و نیازهای افراد بازنشسته و سالمند با سایر افراد متفاوت است، بنابراین بهتر است قبل از هر گونه برنامه ریزی وضعیت موجود بازنشستگان از نظر اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و نحوه گذران اوقات فراغت مورد بررسی قرار گیرند.

• بیان مسئله

وجود چالش ها و مشکلات متنوع گریبان گیر سالمندان و پیچیدگی ابعاد مختلف زندگی این قشر آسیب پذیر جامعه، بر لزوم کاوش و بررسی های عمیق تر در ابعاد آشکار و پنهان الگوهای تفریحات و اوقات فراغت بازنشستگان صحه می گذارد. مطالعات کمی، اغلب قادر به بررسی محتوا و اجزاء مضامین و یا عوامل و مفاهیم در آنها نیستند، بنابراین مطالعات کیفی که جواب فردی و تجربی را می کاوند، برای ارزشیابی این گونه مفاهیم تعیین کننده به شمار می آیند.

بویژه آن دسته از مطالعات کیفی که متمرکز بر زمینه وقوع رفتارها و پدیده ها بوده، رفتارها را در زمینه وقوع شان مورد بررسی قرار می دهند، مناسبترین نوع تحقیق در این مقوله به شمار می آید. زیرا به بررسی پدیده ها و مفاهیم در بستر ظهورشان می پردازد ( الو [4]، 2008).

اوقات فراغت صرفاً به یک سن یا جنس یا وضعیت خاص محدود نمی شود و همه ی افراد و اقشار جامعه در طی روز و سال، زمانی را برای فراغت نیاز دارند. با در نظر گرفتن این مورد که با توجه به ویژگی های سنی، جسمی، شغلی و تحصیلی فعالیت هایی که هر یک از افراد در اوقات فراغت انجام می دهند با یکدیگر متفاوت است، می توان به این نکته پی برد که هر یک از پارامترهای یاد شده به امکانات و برنامه های ویژه ای جهت گذران اوقات فراغت خویش احتیاج دارند و برنامه ای ثابت و کلی برای همه گروه ها، به هیچ وجه پاسخگوی نیازهای همه اقشار جامعه نخواهد بود ( نولان،[5] 1994 ).

از دلایل ضرورت و اهمیت بررسی وضعیت اجتماعی بازنشستگان آن است که این افراد با توجه به رویدادهایی مانند پایان دوران اشتغال و بازنشستگی، احساس تنهایی، طردشدگی و همچنین فشار ناشی از صنعتی شدن جوامع که به جدایی عاطفی و روانی منجر می شود در معرض خطر فزاینده ای قرار دارند(اعزازی، 1376). در سراسر جهان، از جمله ایران، اقداماتی جهت رفع معضلات بازنشستگان آغاز شده است، از آنجا که لازم است هر نوع تصمیم گیری در این عرصه با توجه به مشکلات و نیازهای ویژه بازنشستگان و سالمندان صورت گرفته، متناسب با شرایط فرهنگی – اجتماعی جامعه باشد، آگاهی از وضعیت موجود و شناسایی مشکلات و نیازهای واقعی بازنشستگان قبل از برنامه ریزی ضروری به نظر می رسد. اگر طراحی برنامه های اجتماعی در عرصه بازنشستگی، بر بینش و شناخت کافی از وضعیت بازنشستگان جامعه مبنی نباشد ممکن است نتایج ناموفقی در پی داشته باشد.

در بسیاری از جوامع توسعه یافته که توانسته اند رشد بی رویه جمعیت را کنترل کنند، درصد افراد بازنشسته رو به افزایش است. لذا موضوع بررسی اوقات فراغت و نقش فعالیت های مخرج برای بازنشستگان کانون توجه محققان و برنامه ریزان آنان قرار گرفته است. تحقیقات در خصوص اوقات فراغت در کشورهای در حال توسعه همچون ایران، چندان گسترده و عمیق نیست. ایران دارای زمینه های تاریخی، سیاسی و اجتماعی – فرهنگی منحصر به فردی است که کندو کاو در ابعاد گوناگون آن می تواند راهگشای تدوین برنامه های مناسب فرهنگی در عرصه اوقات فراعت باشد. لازم به یادآوری است قبول آنکه تحقیقات و برنامه های انجام شده در کشورهای توسعه یافته به تمامی کشورهای در حال توسعه تعمیم پذیر است، می تواند فرضی بسیار اشتباه باشد ( خواجه نوری،‌1378).

همچنین مروری بر تحقیقات صورت گرفته در داخل کشور، درباره ی اوقات فراعت و رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سبک زندگی بازنشستگان موید نبود مطالعات جامع و گسترده کاربردی در این زمینه است. وجود چالش ها و مشکلات متنوع گریبان گیر بازنشستگان و پیچیدگی ابعاد مختلف زندگی این قشر آسیب پذیر جامعه، بر لزوم کاوش و بررسی های عمیق تر در ابعاد آشکار و پنهان بررسی اولویت ها و محدودیت های اوقات فراغت بازنشستگان صحه می گذارد.

بازنشستگان به دلیل افزایش سن، کاهش در آمد، عدم توجه به وضعیت معیشتی جزو گروه های آسیب پذیر کشور محسوب می گردند.

مطالعات در سراسر جهان بویژه کشورهای در حال توسعه نشان داده است که خصوصیات فیزیولوژیکی، کنشی، ساختاری، ذهنی و عاطفی بازنشستگان به طور مشخص از خصوصیات جوانان یا حتی میانسالان متفاوت است.  بعضی از این افراد دارای توانایی های هستند که در صورتیکه بدرستی بکار گرفته شوند تاثیر قابل توجهی در امور اجتماعی داشته باشند.  پس از بازنشستگی انسان مجبور نیست کاری را انجام دهد که دیگران می خواهند، بلکه می تواند کاری را انجام دهد که خودش می خواهد.

از سوی دیگر ایران کشور پهناوری است که بیشترین جمعیت آن در شهرها زندگی می کنند. در این میان شهر شیراز یکی از کلان شهرهای کشور است که جمعیت زیادی در آن زندگی می کنند و طبیعی است که تعداد سالمندان آن در بین شهرهای مناطق مرکزی و جنوبی بیشتر از سایر شهرهاست. از آنجایی که سازمان آموزش و پرورش شیراز بزرگترین سازمان شهر به شمار می رود لذا مطالعه اوقات فراغت بخش مهمی از جمعیت کلان شهر شیراز که سالمندان و بازنشستگان سازمان آموزش و پرورش هستند می تواند در ساماندهی زندگی بخش بزرگی از خانواده های شیرازی و بهبود کیفیت زندگی این افراد حایز اهمیت باشد. لذا برای ما مهم است که بدانیم فرد بازنشسته آموزش و پرورش شیرازی شبها چه ساعتی به رختخواب می رود ، روزها به چه کارهایی مشغول است و معمولاً اوقات فراغت خود را چگونه سپری می کند .

آیا عرصه فعالیت و گذران اوقات فراغت بر اساس آنچه که خود مایل است وجود دارد؟ و آیا فرد بازنشسته می تواند دوران طلایی عمر خود را آنگونه که خود دوست دارد سپری نماید؟ به چه کارهایی علاقه دارد؟ تا چه حد به استفاده از رسانه های گروهی مانند مجله، رادیو و تلویزیون پایبند است؟ و آیا در اوقات فراغت خود ورزش می کند؟ و مهمترین نیازهای فراغتی بازنشستگان در حال حاضر کدام است؟عوامل موثر در پرداختن به فعالیت ورزشی در اوقات فراغت بازنشستگان چیست؟ موانع و مشکلات گرایش به اجرای فعالیت های ورزشی در ایام فراغت بعد از بازنشستگی چیست؟

یافتن پاسخی مناسب برای سوالات فوق پژوهشگر را بر آن داشت تا وضعیت گروهی از بازنشستگان را که حقی بر گردن یکایک افراد جامعه دارند بررسی نماید.

بطور کلی می توان اذعان داشت اهدافی که برای اجرای طرح تدوین گردیده چنانچه تحقق یابد می تواند راهکارهایی برای رفع مشکلات و محدودیت های اوقات فراغت بازنشستگان، به وجود آورد.

• ضرورت واهمیت

بازنشستگی یک تحول و انتقال از نقشی به نقش دیگر است بازنشستگی یک وقفه عمیق را در زندگی فرد بازنشسته بوجود می آورد زیرا اغلب زمانی فرد بازنشسته می شود که توان فعالیت دارد .او بطور کامل از گذشته بریده می شود و به سازگاری با وضعیت تازه خویش مجبور می گردد. این مسئله برای افرادی که این تحول را پیش بینی ننموده و از سالهای قبل مقدمات آن فراهم نشده باشد، با اضطراب افسردگی و سرگردانی همراه است. باید توجه داشت که بعضی از بازنشستگان توان فعالیت های زیادی را دارند و گروهی می توانند کار فرهنگی انجام دهند. اینگونه افراد مایلند تا زمانیکه توان جسمی دارند به میل خود کار کنند.

ولی گروهی دیگر از نداشتن رفاه نسبی رنج برده و از اینکه باید برای تامین نیازها و مخارج زندگی بطور مدام کار کنند در رنجند. بهره گیری از تجربیات بازنشستگان منجر به کاهش فشارهای روحی بازنشستگان خواهد شد. باید دانست که در جوامع امروزی فراغت هایی که با فعل پذیری توام است بیش از پیش رواج پیدا کرده است. تماشای فیلم و مسابقات ورزشی در تلویزیون، گوش دادن به برنامه های رادیو از جمله اموری است که قسمت قابل ملاحظه ای از اوقات فراغت مردم امروز را به خود اختصاص داده است. بازنشستگان نیز برای زنده و تندرست ماندن نیاز به شادابی و نشاط دارند. حرکت و ورزش برای آنان زندگی با نشاط و رضایت بخش ایجاد می کند.

رفتن به نقاط خوش آب و هوا، جنگل، ورزش کردن، … بسیار مهم است. تفریحات و گردش ها گاهی آنان را آنچنان به خود مشغول می دارد که جز به زمان حال نمی اندیشند و از آن همه ناراحتی های گذشته بیرون می آیند .سرگرمی و فعالیت اعتماد به نفس را در آنان تقویت نموده و آنان را از سکون، بی ثمری و احساس بی اهمیت بودن نجات می دهد.  با جایگزینی کاری مناسب و نیمه وقت، کارهای تفریحی از قبیل باغبانی در منزل، نقاشی و ورزش کردن مجدداً به جامعه برگشته و تماسهای اجتماعی و شرکت در محافل و مجالس خود انگیزه و عامل مهمی در حفظ تعادل روانی وی خواهد بود ( شجری، 1373).

نقش ورزش در پر کردن اوقات فراغت بازنشستگان تامین کننده سلامت جسم و تقویت کننده بعد معنوی انسان نیز می باشد.

با توجه روز افزون به بعد اجتماعی سلامت و پرکردن اوقات فراغت بازنشستگان و نقش عوامل فرهنگی در آن ضرورت انجام مطالعات فرهنگی تطبیقی در نظام های خدمات سلامت به شدت احساس می شود. این گونه مطالعات می توانند سیاستگزاران و برنامه ریزان را در بومی سازی الگوهای خدمات سلامت شناخته شده موفق در راستای پر کردن خلاء های موجود و مقبولیت هر چه بیشتر آنها در میان جمعیت هدف یاری دهند.

اداره بازنشستگان آموزش و پرورش از نتایج این پژوهش می تواند در پر کردن اوقات فراغت بازنشستگان که مفید و کارا باشد استفاده نماید.

• اهداف تحقیق

بر این اساس هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی اولویت ها و محدودیت های اوقات فراغت با تاکید بر ورزش در بازنشستگان آموزش و پرورش شهرستان شیراز می باشد که به منظور نیل به هدف فوق اهداف زیر ضرورت پیگیری دارند:

• تعیین میزان اولویت ها و محدودیت های اوقات فراغت در بازنشستگان بر حسب تحصیلات
• تعیین میزان گذراندن ورزش در اوقات فراغت بازنشستگان بر حسب سن
• تعیین میزان گذراندن ورزش در اوقات فراغت بازنشستگان بر حسب تحصیلات
• تعیین میزان گذراندن ورزش در اوقات فراغت بازنشستگان بر حسب جنس
• تعیین میزان اولویت ها و محدودیت های اوقات فراغت با تاکید بر ورزش در بازنشستگان بر حسب جنس
• فرضیه های تحقیق

1-  بین مدت بازنشستگی و نحوه ی گذراندن اوقات فراغت رابطه وجود دارد.

2- بین وضعیت تاهل و نحوه گذراندن اوقات فراغت رابطه وجود دارد.

3- بین جنسیت و نحوه ی گذراندن اوقات فراغت رابطه وجود دارد.

4- بین میزان ورزش در اوقات فراغت و جنسیت بازنشستگان رابطه وجود دارد.

5- بین تعداد فرزندان و نحوه گذراندن اوقات فراغت رابطه وجود دارد.

6-بین وضعیت مالی و نحوه گذراندن اوقات فراغت رابطه وجود دارد.

• پیش فرض ها
• همه ی پاسخ دهندگان با دقت و صداقت به پرسشنامه پاسخ می دهند.
• همه پاسخ دهندگان بدون تاثیر از عوامل محیطی مثل خستگی، به پرسشنامه پاسخ می دهند.
• تعریف مفهومی و عملیاتی واژه های تحقیق

تعریف نظری اوقات فراغت: اوقات فراغت مجموعه فعالیت هایی است که شخص پس از تعهدات و تکالیف شغلی ، خانوادگی و اجتماعی با میل و اشتیاق به آن می پردازد .

تعریف نظری بازنشستگی: بازنشستگی عبارت است از سازمان و تشکیلاتی از زندگی شخص با داشتن هدفی که متناسب با آن تجربیات مطبوع و پاداش دهنده فیزیکی و معنوی و شرایط اقتصادی فرد ایجاد می گردد ( برگسن، 1370).

تعریف عملیاتی بازنشستگی : در این پژوهش منظور کلیه افرادی هستند که سالیان خدمت موظف خود را طی نموده و به مرتبه بازنشستگی نائل آمده و از یکی از ادارات آموزش و پرورش نواحی شیراز حقوق بازنشستگی دریافت می دارند.

تعریف نظری تفریح : تفریح فعالیتی است که جز لذت و رضایت آنی و درونی و شادی برای فرد هیچ نتیجه ای ندارد و خود تفریح است که فرد را به انجام آن تشویق می نماید.

تعریف عملیاتی تفریح: تفریح به اعمالی گفته می شود که افراد در زمان فراغت انجام می دهند و از انجام آن لذت می برند و برای فرد مشقت و سختی ندارد.

تعریف نظری ورزش : ورزش شامل فعالیت هر کس با یک منظور و در محیطی متفاوت از محیط روزانه  برای مسابقه ، لذت بردن ،  کسب برتری ، پیشرفت مهارت یا ترکیب تعدادی از این هاست.