اطلاعات نقش اساسی در عملکرد بازار سرمایه دارد، زیرا اغلب تصمیمات، از جمله تصمیمات سرمایه ­گذاری، در شرایط عدم اطمینان انجام می شود و در چنین شرایطی اطلاعات نقش مهمی در کاهش عدم اطمینان دارد. برای کاهش عدم­اطمینان، باید اطلاعات مورد نیاز را از منابع مختلف فراهم کرد. یکی از مهمترین منابع اطلاعات، گزارش­های مالی می باشد. ارقام و گزارش­های مالی بخشی از داده ­های مورد نیاز در فرایند تصمیم ­گیری می باشد به طوری که می­توان گفت هدف اصلی حسابداری فراهم آوردن اطلاعاتی است که آثار مالی معاملات، عملیات و رویدادهای مؤثر بر وضعیت مالی و نتایج عملیات واحد تجاری را بیان کند(ثقفی و سدیدی، 1386).

    از طرف دیگر، استفاده­کنندگان از اطلاعات مالی، تمایلی به استفاده از گزارشاتی که در آن، درآمدها و دارایی­ ها به طور غیر واقعی کمتر از واقع و هزینه ها و بدهی­ها به طور افراطی بیشتر از واقع نشان داده شود، ندارند. نکته­ای که در اینجا مورد توجه قرار می گیرد محافظه ­کاری افراطی است که نتیجه آن تخریب صورت های مالی است. در واقع، رعایت بیش از حد محافظه ­کاری باعث نقض ویژگی بی­طرفی اطلاعات خواهد شد.

    سؤالی که اینجا مطرح می شود اینست که آیا محافظه ­کاری به طور کلی بایستی در صورت­های مالی وجود داشته باشد؟ و آیا اطلاعات حسابداری تهیه شده به صورت محافظه ­کارانه باعث بهبود تصمیمات سرمایه ­گذاران بازار سرمایه می شود؟ این تحقیق با هدف سنجش میزان محافظه ­کاری در شرکت­های ایرانی و نیز تأثیر حسابداری محافظه ­کارانه بر اطلاعات مالی شرکت­های مورد نظر انجام می شود و سعی دارد بیان کند که آیا رعایت محافظه ­کاری به طور کلی به نفع تصمیم­گیرندگان مالی بوده و در نهایت می تواند باعث افزایش کارایی بازار سرمایه شود؟

• تشریح و بیان موضوع

    محافظه ­کاری در گزارشگری مالی در نتیجه برخی از عوامل اقتصادی به وجود می ­آید که در قالب چهار دیدگاه گنجانده می شوند که عبارتند از: دیدگاه قراردادی[5]، دیدگاه دعاوی حقوقی[6]، دیدگاه مالیات[7] و دیدگاه قوانین و مقررات حسابداری[8](واتس[9]، 2003). در این میان، قدمت تدوین قراردادی بیش از سه دیدگاه دیگر است، به طوری که به اعتقاد واتس و زیمرمن[10](1983) قرن­هاست که در حسابداری مورد استفاده قرار می گیرند. بنابراین کسی نمی­ تواند زمانی را در تاریخ معرفی کند که از آن هنگام نفوذ قراردادها شروع شده باشد. در مقابل، سه دیدگاه دیگر محافظه ­کاری بر پدیده ­های جدیدتری متکی بوده و قادر به تشریح محافظه ­کاری هستند. بااین حال، نتایج بررسی­ها از اهمیت هر چهار دیدگاه حمایت می­ کند.(واتس، 2003).

    دیدگاه ­های مذکور عواملی هستند که به استفاده از رویه­ های حسابداری محافظه ­کارانه در گزارشگری مالی منجر می­شوند. قوانین و مقررات حسابداری بیشتر کشورها مانند ایران اعمال رویه­ های حسابداری محافظه ­کارانه مانند قائده­ی اقل بهای تمام شده و خالص ارزش فروش در قیمت­ گذاری موجودی کالای شرکت­ها را الزامی می کند. زمانی که مالیات بر  درآمد شرکت­ها با توجه به سود بدست آمده محاسبه می شود انگیزه­ بیشتر نشان دادن هزینه­ها و کمتر نشان دادن درآمدها ایجاد می شود تا بدین وسیله سود کمتر نشان داده شده و در نهایت مالیات کمتر شود. بسیاری از دعاوی حقوقی مطرح شده علیه شرکت­ها، به دلیل کمتر نشان دادن هزینه­ها و بیشتر نشان دادن درآمدها بوده است. استفاده از محافظه ­کاری از این امر جلوگیری می کند. بسیاری از شرکت­ها برای حل مشکلات مربوط به هزینه­ های نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی از حسابداری محافظه ­کارانه استفاده می کنند. بر­اساس آنچه که گفته شد، می توان پیش ­بینی کرد که در بیشتر شرکت­ها رویه­ های حسابداری محافظه ­کارانه مورد استفاده قرار می گیرد.

به طور کلی تحقیقات انجام شده در ارتباط با رابطه­ بین درجه­ گزارشگری محافظه ­کارانه و رابطه­ ارزشیِ سود حسابداری(اطلاعات حسابداری) در دو مقوله جدا و مرتبط به هم انجام شده است که عبارتند از: 1-تحقیقات راجع به رابطه­ ارزشیِ سود حسابداری و بازده سهام و 2- تحقیقات در رابطه با گزارشگری محافظه ­کارانه و اثرات عمومی آن. در ارتباط با گروه اول می­توان گفت که در طول چهل سال گذشته رابطه ارزشیِ سود حسابداری در توضیح دادن قیمت­های سهام یک روند کاهشی را داشته است. راجع به تحقیقات گروه دوم نیز می توان اظهار کرد که در طول دوره ذکر شده در ایالات متحده و چند کشور دیگر، میزان محافظه ­کاری بیشتر شده است. اگرچه یک نتیجه ضمنی از تحقیقات ذکر شده می تواند این باشد که گزارشگری محافظه ­کارانه، عامل بالقوه برای کاهش ارتباط ارزشی سود حسابداری بوده است، ولی تحقیقاتی که رابطه بین گزارشگری محافظه ­کارانه و مربوط بودن سود حسابداری را بیان کند کمیاب بوده و نتایج آنها نیز ضد و نقیض است( دیمیتریوس و همکاران[13]، 2009). برای مثال، بلچندرام و مهنرام[14] (2006) مشاهده کردند که رابطه­ ارزشی سود گزارش شده به صورت محافظه ­کارانه برای توضیح دادن قیمت سهام، بیشتر از رابطه­ ارزشی سود غیر­محافظه ­کارانه بوده است و نتیجه گرفتند که احتمال کمی وجود دارد گزارشگری محافظه ­کارانه  عامل اصلی کاهش رابطه­ ارزشی سود حسابداری باشد. از طرف دیگر، واتس (2003) بیان می کند که محافظه ­کاری در حسابداری، اشتباهات اندازه ­گیری بالقوه که باعث کاهش قابلیت اتکای صورت­های مالی می­ شود را کاهش می دهد. با توجه به اینکه کاهش قابلیت اتکا باعث کاهش سودمندی اطلاعات حسابداری می­ شود، بنابراین اثر محافظه کاری افزایش سودمندی و رابطه­ ارزشی اطلاعات حسابداری است.

    با عنایت به توضیحات فوق، سؤالات تحقیق را می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:

1- آیا محافظه ­کاری در شرکت­های مورد بررسی وجود دارد؟

2- آیا محافظه کاری کمک می کند تا رابطه­ ارزشی اطلاعات حسابداری افزایش پیدا کند؟

• اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

    عده­ای از محققان معتقد هستند که محافظه ­کاری در حسابداری نقش اطلاعاتی داشته و برای استفاده­کنندگان و تهیه­کنندگان صورت­های مالی مفید است و در مقابل عده­ای دیگر نه تنها برای محافظه ­کاری نقش اطلاعاتی قائل نمی شوند بلکه آنرا به زیان استفاده­کنندگان و تهیه­کنندگان صورت­های مالی می­دانند. در همه کشورهای جهان از جمله ایران، اغلب استانداردهای حسابداری حاوی الزاماتی برای بکارگیری رویه­ های محافظه ­کارانه هستند. گنجاندن چنین استانداردهایی در متن استانداردها، بیش از هر چیزی ناشی از توجه به ویژگی قابلیت اتکای اطلاعات ارائه شده در گزارش­های مالی است. بحثی که همواره در متون حسابداری مطرح بوده این است که آیا اِعمال محافظه ­کاری در گزارشگری مالی که نتیجه­ توجه به ویژگی قابلیت اتکا بودن اطلاعات حسابداری است، باعث نمی شود تا از مربوط بودن اطلاعات کاسته شود؟ آیا هزینه­ اعمال محافظه کاری بیش از منافع آن است؟ آیا اطلاعات حسابداریِ تهیه شده به صورت محافظه ­کارانه برای تصمیم ­گیری استفاده­کنندگان مفید است یا اطلاعات غیر­

محافظه ­کارانه؟ طی سالهای اخیر در بیشتر کشورها، برای پاسخ دادن به سوالهایی از این دست، تحقیقات راجع به محافظه ­کاری، چگونگی اندازه ­گیری آن و اثر آن بر روی ویژگی مربوط یودن اطلاعات حسابداری افزایش یافته است. با توجه به موارد فوق، به نظر می­رسد که انجام تحقیقی در رابطه با محافظه ­کاری و رابطه­ ارزشی آن ضروری باشد.

• نتایج مورد انتظار و اهداف اساسی تحقیق

    انتظار می رود نتایجی که از این تحقیق در رابطه با محافظه کاری و اثرات ان بدست می ­آید مورد استفاده نهاد های تدوین کننده استانداردهای حسابداری به منظور هر گونه اصلاح احتمالی در استانداردهای موجود و یا ایجاد استاندارد جدید قرارگیرد. علاوه بر این، یافته های این تحقیق می ­تواند تدوین کنندگان قوانین مالیاتی را از تاثیری که قوانین مزبور بر محتوای صورت های مالی دارد، آگاه سازد.  همچنین سازمان بورس اوراق بهادار در تدوین قوانین مربوطه و سرمایه ­گذاران و اعتباردهندگان در اتخاذ تصمیمات خود می توانند از نتایج این تحقیق استفاده کنند.

    این تحقیق دو هدف عمده را دنبال می کند که عبارتند از

1- بررسی وجود یا عدم وجود محافظه کاری در میان شرکت های مورد آزمون و اندازه ­گیری میزان آن.

2- بررسی و شناسایی اثر محافظه کاری بر رابطه­ ارزشی اطلاعات حسابداری

• فرضیه ­های تحقیق

    فرضیه عبارتست از حدس و گمان اندیشمندانه درباره ماهیت و چگونگی روابط بین پدیده­ها، اشیا و متغیرها که محقق را در تشخیص نزدیک­ترین و محتمل­ترین راه برای کشف مجهول کمک می­ کند(حافظ­نیا، 1387، ص 110)

فرضیه­ اول:

    محافظه ­کاری که بر مبنای مدل باسو(1997) اندازه ­گیری می شود، در شرکت­های مورد بررسی وجود دارد.

فرضیه­ دوم:

    محافظه ­کاری کمک می کند تا سود حسابداری رابطه­ ارزشی بالاتری در تبیین بازده سهام داشته باشد.

• روش انجام تحقیق

1-6-1- جامعه­ آماری تحقیق

    جامعه­ آماری عبارتست از کلیه­ عناصر و افرادی که در یک مقیاس جغرافیایی(جهانی یا منطقه­ای) دارای یک یا چند صفت مشترک باشند(حافظ نیا، 1387، ص 119). جامعه­ آماری این تحقیق کلیه­ شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد که از سال 79 لغایت 87 در بورس فعال بوده ­اند. برای محاسبات تغییرات سود هر سهم، این دوره تا سال 78 گسترش یافت.

1-6-2- نمونه­ آماری تحقیق

    نمونه­­ آماری عبارتست از تعداد محدودی از آحاد جامعه­ آماری که بیان کننده­ ویژگی­های اصلی جامعه باشد(عادل­آذر، 1383، ج1، ص 6)

    نمونه­ تحقیق با توجه به جامعه­ آماری و در ابتدا با بهره گرفتن از روش نمونه گیری حذفی انتخاب  شده است. به این صورت که شرکت­هایی که دارای ویژگی مورد نظر بودند انتخاب و در صورت زیاد بودن تعداد آنها، با بهره گرفتن از نمونه گیری تصادفی  تعدادی از آنها انتخاب شد. همچنین شرکت­هایی که ویژگی­های زیر را نداشتند از نمونه­ آماری حذف شدند.

1- سال مالی شرکت منتهی به پایان اسفند باشد.

2- شرکت­ها تا قبل از اسفند 1378 در بورس پذیرفته شده باشند.

3- شرکت­ها نبایستی سال مالی خود را طی دوره­ مورد مطالعه تغییر داده باشند.

4- شرکت مربوط به واسطه­گری مالی نباشد.

5- اطلاعات مورد نیاز آنها برای انجام این تحقیق در دسترس باشد.

1-6-3- قلمرو تحقیق

قلمرو موضوعی

    در این تحقیق، میزان استفاده از رویه­ های حسابداری محافظه ­کارانه در شرکت­ها و تاثیر آن بر رابطه­ ارزشیِ اطلاعات حسابداری مورد بررسی قرار گرفت.

قلمرو زمانی

    دوره زمانی تحقیق، 9 ساله و از سال 79 تا 87 می باشد.

قلمرو مکانی

    قلمرو مکانی تحقیق، شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می­باشد.

1-6-4- روش گردآوری داده ­ها

    اطلاعات و داده ­های مورد نیاز برای انجام این تحقیق بر حسب نوع آنها از منابع مختلفی گردآوری شده است. اطلاعات مربوط به ادبیات تحقیق و مباحث نظری از منابع کتابخانه­ای و پایگاه­های علمی و مقالات خارجی و داخلی جمع آوری شده است. داده ­های مورد نیاز برای انجام این تحقیق عموماً با بهره گرفتن از نرم افزار تدبیر پرداز، پایگاه اطلاع رسانی سازمان بورس اوراق بهادار تهران، صورت های مالی شرکت ها، گزارش­های منتشر شده توسط بورس و روزنامه­های اقتصادی بدست آمده است.

1-6-5- متغیرهای تحقیق

1-6-5-1- متغر وابسته مربوط به مدل اول

    سود هر سهم(EPS_i,t) که برای همگن شدن  بر قیمت هر سهم عادی در ابتدای سال مالی تقسیم شده است.

  1-6-5-2- متغر وابسته مربوط به مدل دوم

    بازده سهام(Ret_i,t) که برای محاسبه­ آن از بازده نه ماه آخر سال t و سه ماه اول سال t+1 استفاده شده است.

1-6-5-3- متغیر­های  مستقل مربوط به مدل اول

    بازده سهام(Ret_i,t) که برای محاسبه­ آن از بازده نه ماه آخر سال t و سه ماه اول سال t+1 استفاده شده است،

    متغیر مصنوعی(دامی) (DT_i;_t) که اگر بازده شرکت i  در سال t منفی باشد یک و در غیر اینصورت صفر خواهد بود و

    متغیر مصنوعی ضربدر بازده سهام(Ret_i.t×DT_i.t).

1-6-5-4- متغیرهای مستقل مربوط به مدل دوم

    سود هر سهم(EPS_i,t) که برای همگن شدن  بر قیمت هر سهم عادی در ابتدای سال مالی تقسیم شده است و 

    تغییرات سود هر سهم(ΔEPS_i,t)  که برای همگن شدن  بر قیمت هر سهم عادی در ابتدای سال مالی تقسیم شده است.