لزوم پوشش، یکی از خواسته های فطری انسان است، زیرا از آغاز پیدایش انسان هریک از زن و مرد کوشیده است تا پوشش مناسب داشته باشد. او ابتدا با برگ درختان و سپس باپوست حیوانات و بعد با دست بافته های خود، خویش را می پوشانده است، و بعد با پیشرفت صنعت و دست یافتن به منابع و ابزار جدید، پوشش نیز از (تغییرات تکاملی) بهره مندگردید.

این اعمالی که تحت هیچ گونه آموزشی نبوده، نشان می دهد که پوشش، یک نیاز فطری انسان است. داستان آدم و حوا نیز فطری بودن پوشش را اثبات می کند. در همین رابطه در آیه ی 22 سوره ی مبارکه ی اعراف آمده: فلما ذاقا الشجره بدت لهما سؤاتهما و طفقا یخصمان علیهما من ورق الجنه و نادا هما ربهما الم انهکما عن تلکما الشجره و اقل لکما ان الشیطان لکما عدو مبین؛ هنگامی که از آن درخت چشیدند، شرمگاه بدنشان بر دو نفرشان نمایان شد هر دو دست به کار چسبانیدن برگ (درختان) بهشت به خود شدند، و پروردگارشان بر آن دو بانگ زد: آیا من شما را از آن درخت نهی نکردم، وبه شما نگفتم: بی تردید شیطان برای شما دشمنی آشکار است.

بنابراین بشر از آغاز خلقت، با میل فطری اندام خود را از دیگران پوشانیده است و اگر این گونه نبود، انسان نیز مانند حیوانات، از برهنگی شرمی نداشت و با پوشاندن خود، احساس امنیت و آرامش نمی کرد.

در همه ی ادیان، به مسئله ی عفاف و حجاب توجه شده است، اما همیشه با افراط و تفریط هایی همراه بوده است. و دین اسلام که کامل ترین دین الهی است خود واضع حجاب نیست، بلکه آن را قانونمند و متعادل ساخته تا با روحیه و سرشت انسانی زن سازگار باشد.

حدود پوشش زنان و مردان به ویژگی های جسمانی آنان مربوط می شود. جاذبه های شدید جنسی بدن و موهای زن که از جمله ی زیبایی های وی به شمار می روند، اقتضا دارد که پوشش کامل خود را رعایت کند. اما مرد که خلقت او به گونه ای دیگر است و حکمت الهی بر خلق جاذبه های جنسی، دلربایی ها و لطافت های جسمانی او نبوده است موظف به رعایت چنین پوششی نیست.

قوانین اسلام قابلیت تطبیق پذیری را دارند و در کنار آن مسئله ی حجاب نیز در قالب های کلی بیان شده است و می توان با توجه به زمان و مکان، از انعطاف پذیری آن بهره برد. از سوی دیگر اگر بپذیریم که عفاف و پاکی در حوزه های مختلف روابط انسانی، امری لازم و قطعی است دیگر در مورد مثال ها و مصادیق آن و همچنین این که انسان نباید به گونه ای ظاهر شود یا رفتار کند که کرامت وی زیر سؤال برود، مشکلی نخواهیم داشت. حساسیت انسان نسبت به رفتارهای تحریک کننده، امری نیست که با گذشت زمان از بین برود. ممکن است ابزارها و راهکارها تغییر کند و یا قوانین اجتماعی و فرهنگی دگرگون شوند اما رعایت برخی موارد در رفتارها و ظاهر انسان، در هر زمان و مکانی می تواند به حفظ و ارتقای شخصیت و جایگاه وی کمک کند.(جاوید و محمد مهدی شجاعی باغینی،1388،ص26-27)

حجاب، حفاظی برای آسیب های اجتماعی و روانی است. نوع آفرینش زن باعث شد تا خداوند برای حراست و حفاظت او از دسترس بیگانگان، تدبیری بیاندیشد که آن، داشتن سیمای حجاب است؛ یعنی حضور در لباسی که به مدد آن بتوان بدون آسیب، به انجام وظایف دینی، اجتماعی و علمی خود پرداخت. دلایل عقلی و توصیه های دینی بسیاری، در باره ی فواید حجاب وجود دارد که امنیت اجتماعی، سلامت روانی، و بهداشت جسمی و روحی و همین طور استحکام خانواده از جمله ی این موارد است.(احمدی و همکاران،1389،رابطه اعتقاد به حجاب و آسیب پذیری فردی،خانوادگی و اجتماعی،شماره دوم،ص98)

رعایت حجاب ضمن سلامت اخلاقی و شخصیتی زن، احتمالا به وی نقش دفاعی در برابر آسیب های فردی و اجتماعی می دهد. و از جمله مسائلی که ممکن است سلامت فرد و جامعه را تهدید کند و اثرات آسیب زایی بر فرهنگ، اخلاق، اعتقادات، و امنیت جامعه داشته باشد، عدم رعایت حجاب است.

 

فصل اول

 

کلیات

 

1-کلیات

1-1-1- بیان مسئله

احکام الهی از روی حکمت صادر شده است و هرآن چه خداوند به آن امر نماید دارای مصلحت و هرآن چه از آن نهی کند دارای مفسده است. در غیر اینصورت صدور اوامر و نواهی کاری لغو و بیهوده خواهد بود ، در حالی که خداوند منزه و مبری از هر فعل عبث و لغو می باشد. حجاب نیز از این امر مستثنی نمی باشد که حکمت تشریع آن مختص به زمان یا مکانی خاص نیست ، بلکه این حکم ،امری فرازمانی و فرامکانی و بر مبنای فطرت انسانی و مصالح جوامع بشری است.

آن چه در روابط زن و مرد مورد نظر شارع می باشد ، رعایت عفاف است که مفهومی وسیع دارد و حجاب به معنای پوشش زن یکی از شاخه های آن به شمار می رود. علاوه برآن ، پرهیز از جلب توجه مردان و سخن گفتن تحریک آمیز را نیز در بر می گیرد . عفاف در نگاه نیز که بین زن و مرد مشترک بوده و امری دوطرفه محسوب می شود را نیز شامل می شود.

حجاب به معنای پوشش زن از مسلمات دین و مذهب بوده که اسلام روی آن تأکید زیادی دارد ، به طوری که فقها در مورد اصل وجوب پوشش در برابر نامحرم و همین طور هنگام نمازخواندن اختلافی با هم ندارند و این حکم مورد اجماع همه ی علمای اسلام(اعم از شیعه و سنی) است.

مستند صریح قرآنی حکم وجوب پوشش بر بانوان در برابر مردان نامحرم عبارت است:آیات 31 سوره ی مبارکه ی نور و آیه 59 سوره ی مبارکه ی احزاب می باشد که در این آیات هم چنین حدود و کیفیت پوشش مشخص شده است.

ظاهراً علمای اسلام اعم از شیعه و سنی با وجود این که در مورد اصل وجوب پوشش بانوان با هم اختلافی ندارند ، اما در رابطه با اندازه و حدود آن آرای مختلفی از فقهای متقدم ارائه شده است که فقهای متأخر این آرا را مبنای نظریات خود قرار داده اند.

برخی از آن ها تمام بدن زن حتی قدمین او را عورت شمرده و تنها چهره و دو دست را استثنا نموده و کشف آن را جایز شمرده اند ، برخی دیگر قائل به وجوب پوشش سراسر بدن حتی صورت و دو دست هستند و آن را جز عورت قلمداد می کنند. و برخی معتقدند که بر زن پوشانیدن همه ی بدن ، جز چهره واجب است، و برخی نیز پوشانیدن همه بدن زن ، جز چهره و دو دست و قدم ها را واجب می دانند.

فقهای معاصر نیز که در فتاوای خود به آرای فقهای گذشته استناد کرده اند، با رعایت اصل احتیاط حکم به جواز کشف وجه و کفین داده اند ، البته به شرط اینکه صورت و دست ها دارای آرایش و زینت نباشند و کسی به قصد لذت و هوس نگاه نکند و همین طور بیم فتنه و لغزش در بین نباشد. زیرا از یک سو هر کسی در وجدان خود می داند که هوس چشم چرانی و نظر بازی در مرد و علاقه شدید به خودآرایی و خودنمایی در زن وجود دارد )دورانت،ص115)و از سوی دیگر ، از آن جا که حجاب ظاهری نماد و نشانه ی بیرونی است که در تحصیل عفت و تقوای درونی تأثیر دارد و اسلام هم روی آن تأکید زیادی دارد ، بنابراین در این مقوله هرچه پوشش زن کامل تر و نگاه مرد محدودتر باشد ، بهتر است (مهدی زاده ،ص 70)

هدف در این پایان نامه تهیه ی شرحی از تحولات حجاب و پوشش در ادوار مختلف تاریخ بوده، این که پیدایش حجاب و پوشش به چه عصر و دوره ای برمی گردد؟ و آیا فقط مختص به اسلام است یا این که سایر ادیان و اقوام را نیز شامل می شود؟ و حدود و کیفیت آن با توجه به آراء و احکام فقهی و این که آیا تحولات زمانی و مکانی بر آرای فقهی در مورد حجاب و پوشش تأثیر داشته؟ و همین طور آثاری که حجاب و پوشش و پیامدهایی که بد حجابی و بد پوششی برای فرد و جامعه می تواند به همراه داشته باشد را مورد بررسی قرار می دهد.

 

1-1-2- پرسش اصلی تحقیق

نقش و تأثیر زمان و مکان در زمینه ی تحولات حجاب و پوشش زنان بر آراء فقهی چگونه است؟

 

1-1-3- فرضیه ها

• تحولات حجاب ناشی از زمان و مکان بر آراء فقهی مربوط به پوشش از جهت حدود و کیفیت تأثیر داشته است.
• فقها در مورد اصل وجوب حجاب و پوشش اتفاق نظر دارند.
• در رابطه با حدود و کیفیت پوشش فقها با هم اختلاف نظر دارند.
• فقهای معاصر در رابطه با حدود و کیفیت پوشش رأی احتیاطی داده اند.

الحمد للّه رب العالمین، و الصلاهُ و السلامُ عَلَى أَمِینِ وَحْیِهِ وَ خَاتَمِ رُسُلِهِ وَ بَشِیرِ رَحْمَتِهِ سید أنبیائه أبی القاسم محمد و آله الطاهرین سیّما الإمام المنتظر الحجّه بن الحسن العسکری عجّل الله تعالى فرجه الشریف.

اما بعد

منشاء این کرامت که در فطرت او نهادینه شده است همان نفخه الهی که در همه انسانها به صورت یکسان موجود است. خداوند می­فرماید:

) فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ.( [2]

حق حیات موهبتی الهی است و خداوند مالک حقیقی همه موجودات است و جهان و تمام آفریده ها در دست اراده و قدرت او است با خواست او ایجاد شده و با اراده او محو می­گردد.

) هُوَ یُحْیی‏ وَ یُمیتُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ. ([3]

بنابراین هیچ فردی یا مجموعه ای نمی تواند این حق را از فرد سلب کند و به جسم و روح انسان آسیب برساند.

خداوند می فرماید: )َ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی‏ حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَق( قرآن مجید سلب حق حیات از یک شخص را برابری با نابودی سازی تمام جامعه می داند: )مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمیعاً ([4]

خداوند برای کسی که حق حیات دیگری را سلب کند، مجازات های دنیوی و اخروی در نظر گرفته است عقوبت قصاص در شریعت اسلامی، از جمله مجازات های دنیوی برای کسی است که حق حیات را از دیگری سلب کند.

خداوند می فرماید: )یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلى([5] علاوه بر مجازات های دنیوی، مجازات های سنگین اخروی در نظر گرفته است، خداوند می فرماید:

)وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظیماً ([6]

اسلام علاوه بر حرمت قتل دیگران، قتل نفس خود را نیز حرام قرار داده است. و ادله قطعی در کتاب و سنت وارد شده است.

خداوند می فرماید: )ْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیما([7]

از طرفی این مسئله نیز روشن است که در اسلام سلب حیات و قتل نفس مطلقاً حرام نیست، تحریم قتل نفس معلق بر خود قتل نیست، بلکه به اسبابی مربوط می شود که انگیزه قتل می شود، از این رو در مواردی به خطر انداختن جان خود و دیگران جایز است، از این موارد، جهاد فی سبیل الله، دفاع از دین، نفس، ناموس، مال و وطن، در صورت ضرورت است.

در سالهای اخیر در جهان شکل جدیدی از قتل نفس به وجود آمده که در دوران قدیم متداول نبوده، و از این روش جدید با عناوین گوناگون از جمله: عملیات انتحاری، عملیات استشهادی، دفاع انتحاری، تفجیر النفس فی العدو، و اعمال فدائیه، تعبیر می شود کسانیکه از این روش جدید استفاده می کنند اهداف گوناگون، مادی، معنوی، دنیوی و اخروی را دنبال می کنند.

بررسی ماهیت این گونه عملیات و مشخص کردن موارد مشروع و غیر مشروع آن از دیدگاه فقه اسلامی از اهداف این رساله است.

برای این که درظاهر و از دیدگاه عرف در زمان حاضر ممکن است بعضی از این عناوین بار مثبت داشته باشند مانند، عملیات استشهادی و اعمال فدائیه و بعضی از عناوین در معنای منفی آن مطلقا بکار رود، مانند عملیات انتحاری و تفجیر النفس فی العدو، و حتی دفاع انتحاری ولی در واقع بر همه این ها معنای لغوی انتحاری صادق است، از این رو می تواند، این عناوین خصوصاً عملیات انتحاری و دفاع انتحاری در مشروع و غیر مشروع آن بکار رود.

مانند واژه «ارهاب» و «ارهابی» در زمان حاضر در معنای منفی آن بکار می رود و آن عبارت است از «ترور» و «تروریست» ولی در قرآن کریم، این واژه در معنای مثبت هم بکار رفته مانند }تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم‏{[8]

 

 

 

طرح تحقیق

1-   تعریف و بیان مسئله

عملیات انتحاری عبارت است از: «عملیاتی که شخص به منظور اهداف گوناگون (دنیوی و اخروی) خود را به کشتن می دهد و موجب از بین رفتن دیگران یا تأسیسات و چیزهای دیگر می شود و چون غالباً خود را نیز به کشتن می دهد نام انتحار بر آن گذاشته اند.»

این واژه ترکیبی (عملیات انتحاری) مفهومی است که به موازات گسترش جهانی خشونت در دهه های پایانی قرن بیستم، در ادبیات سیاسی به تدریج ظاهر شد.

عملیات انتحاری زمانی رخ میدهد که مسیرهای معمولی و متعارف برای رسیدن به اهداف و خواسته ها، ناکار آمد و غیر مفید شناخته می شود.

رشد فزاینده عملیات انتحاری در سالهای اخیر باعث شده است که روزنامه نگاران، متخصصان و محققان سیاسی، اجتماعی و دینی، این پدیده را از زوایای مختلف در نظر بگیرند و با انجام مطالعات تطبیقی و بررسی اسناد تاریخی، به تحلیل آن بپردازند.

به این ترتیب، عملیات انتحاری یک مسئله مهم و اساسی برای جوامع انسانی (اعم از اسلامی و غیر اسلامی) محسوب می شود. (عملیات انتحاری از دیدگاه فقه اسلامی) موضوعی است که کمتر به آن توجه شده است، از این رو تا زمانی که نظر اسلام و فقه مورد توجه قرار نگیرد و عملیات انتحاری از دیدگاه فقه بررسی نشود، فهم درست از حقیقت عملیات انتحاری و تبیین مرز مشروع و غیر مشروع امکان پذیر نیست.

در این رساله تلاش شده است تا حقیقت عملیات انتحاری و انواع و مصادیق آن از دیدگاه فقه اسلامی بررسی، تبیین و تحلیل شود.

2. سؤالهای اصلی و فرعی

1. سؤال اصلی

حکم فقهی عملیات انتحاری چیست؟

2. سؤالهای فرعی

1. مقصود از عملیات انتحاری چیست؟
2. اقسام عملیات انتحاری کدام اند؟
3. موارد جواز و ادّله قائلین به آن چیست؟
4. موارد حرمت و ادّله قائلین به آن چیست؟

[1] . اسراء، آیه70، ما آدمیزادگان را گرامى داشتیم و آنها را در خشکى و دریا، (بر مرکبهاى راهوار) حمل کردیم و از انواع روزیهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده‏ایم، برترى بخشیدیم..

[2] . حجر، آیه29، هنگامى که کار آن را به پایان رساندم، و در او از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) دمیدم، همگى براى او سجده کنید.

[3] .یونس، آیه56، اوست که زنده مى‏کند و مى‏میراند، و به سوى او بازگردانده مى‏شوید.

[4]. سوره مائده، آیه32 «هر کس، انسانى را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روى زمین بکشد، چنان است که گویى همه انسانها را کشته»

[5] . بقره، آیه178 «اى افرادى که ایمان آورده‏اید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما نوشته شده است.»

[6] . نساء، آیه93 «و هر کس، فرد باایمانى را از روى عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است در حالى که جاودانه در آن مى‏ماند و خداوند بر او غضب مى‏کند و او را از رحمتش دور مى‏سازد و عذاب عظیمى براى او آماده ساخته است.»

[7] . نساء، آیه29 « و خودکشى نکنید! خداوند نسبت به شما مهربان است.»

[8] . انفال، آیه60، «دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.»

فصل اول: کلیات و مفاهیم

کلیات 2

بیان مسئله 2

سابقه و ضرورت انجام تحقیق 2

هدف تحقیق 2

روش تحقیق 3

قلمرو تحقیق 3

مفاهیم 3

معانی لغوی و اصطلاحی 3

نهی در لغت 3

نهی در اصطلاح اصولیون امامیه 4

نهی در اصطلاح اصولیون عامه 6

معامله در لغت 7

معامله در اصطلاح 7

مراد از معامله در مسئله مورد بحث از دیدگاه علمای امامیه 10

قابلیت اتصاف به صحت و فساد 12

تأثیر در لغت 14

صحت در لغت 15

فساد در لغت 16

مقدمات مطرح شده توسط علمای امامیه 17

اصولی بودن مسأله 23

عقلی یا لفظی بودن مسأله 27

تحریر محل منافشه انواع  مختلف نهی 32

فرق مسأله مورد نظر با مسأله اجتماع امر و نهی 37

وجود یا عدم وجود اصل در مسأله 39

لزوم یا عدم لزوم ما یقتضی الصحه 42

فصل دوم: مباحث مرتبط با صحت و فساد

مباحث مرتبط با صحت و فساد از دیدگاه علمای امامیه 45

مراد از صحت و فساد 45

جعلی یا انتزاعی یا واقعی بودن صحت و فساد 54

واقعی بودن صحت و فساد در عبادات و جعلی بودن آن دو در معاملات 55

تفصیل بین صحت واقعی و صحت ظاهری 64

انتزاعی بودن صحت و فساد 68

ثمره جعلی یا انتزاعی بودن صحت  و فساد 75

تقابل صحت  و فساد 75

مباحث مرتبط با صحت و فساد از دیدگاه علمای اهل سنت 81

نتیجه‌ گیری 82

فصل سوم: تأثیر نهی بر معامله از دیدگاه امامیه

دیدگاه‌های موجود در مسأله 85

بررسی آراء مهم 86

برسی نظریه دلالت نهی بر فساد چه در عبادات و چه در معاملات 86

بررسی دیدگاه دلالت نهی بر صحت 92

بررسی دیدگاه  مفسد بودن نهی در عبادات  مطلقاً  و عدم  آن در معاملات مطلقاً 102

بررسی دیدگاه مفسد بودن نهی در عبادات و تفصیل در معاملات 103

الف) تعلق نهی به سبب معامله 104

ب) تعلق نهی به مسبب 106

ج) نهی از تسبب 112

د) نهی از آثار معامله 113

بررسی ادله نقلی 115

بررسی نهی تنزیهی، غیری و تشریعی 121

نهی تنزیهی 121

نهی غیری 122

نهی تشریعی 122

نتیجه گیری 123

فصل چهارم: تأثیر نهی بر معامله از دیدگاه  اهل سنت

انواع متعلق نهی 126

نهی تنزیهی و کراهتی 127

 

دیدگاه های علمای اهل سنت نسبت به آراء  در مسأله 129

ادله آراء مختلف 144

ادله مقتضی فساد بودن نهی 144

1-  ادله نقلی 144

2- اجماع 149

3- ادله عقلی 150

منشأ اقتضاء بودن لغت، شرع یا عقل 154

ادله مقتضی فساد نبودن نهی 156

دلیل دال بر صحت بودن نهی 158

دلیل مقتضی فساد بودن نهی در عبادات و عدم اقتضاء در معاملات 159

مناقشه با حنفی‌ها 160

اشتراکات مباحث علمای امامیه و اهل سنت در مسأله 163

تفاوتهای مباحث علمای امامیه و اهل سنت در مسأله 163

نتیجه‌ گیری 164

فهرست منابع 165

 

کلیات

بیان مسئله

یکی از مباحث مطرح شده در علم اصول مسأله تعلق نهی به معامله می­باشد. تعلق نهی به عبادت تأثیر لازم را در آن گذاشته و موجب فساد عبادت می­گردد، به همین صورت نهی در معامله نیز تأثیر گذار خواهد بود. مسأله مورد نظر این است که این تأثیر چه خواهد بود ؟ از طرفی اصولیان اهل سنت نیز تأثیر نهی در معامله را مورد بررسی قرار داده­اند از این رو باید این مسأله مطرح شود که تأثیر نهی در معامله عند الفریقین چیست؟

 

سابقه و ضرورت انجام تحقیق

از آنجایی که این بحث از مباحث اصول است، قدمتی به درازی علم اصول دارد که به نظر برخی از عصر صادقین علیهما السلام و اصحاب ایشان آغاز شده، و یا توسط شافعی که به گمان برخی از عامه مؤسس علم اصول شمرده شده به این بحث اشاره شده است. همچنین این مطلب باب مستقلی در کتب اصولی علمای قدیم شیعه به خود اختصاص داده است، اما در مورد ضرورت انجام این بحث قابل ذکر است که عمده مباحث مطرح شده در این زمینه چه در میان شیعیان و چه در میان اهل تسنن به صورت درون مذهبی و تک بعدی انجام گرفته و ثانیا مطالب، به صورت کلی و عمدتاً به تأثیر نهی در عبادت اختصاص پیدا کرده است. لذا به منظور بررسی بیشتر و دقیق­تر موضوع در مورد نهی در معامله به صورت اختصاصی و همچنین تقریب هر چه بیشتر دیدگاه های شیعه و اهل سنت به نظر می­رسد بررسی مقارنه­ای موضوع تأثیر نهی در معامله ضرورت می­یابد.

 

هدف تحقیق

هدف از تحقیق مورد نظر، بررسی هر چه بیشتر تأثیر نهی بر معامله به صورت جزئی است. زیرا هر چه در این مورد نگاشته شده عمدتاً به صورت کلی، هم در عبادات و هم در معاملات مورد بحث قرار گرفته است. از طرفی دیگر فقط به صورت درون مذهبی و تک بعدی به آن شده پرداخته شده است. این تحقیق برآن است که به این موضوع به صورت جزئی و دقیق­تر و به عبارت دیگر با تمرکز بر معاملات و همچنین به صورت مقارنه­ای بپردازد.

 

روش تحقیق

این تحقیق به صورت توصیفی تحقیقی می باشد

 

قلمرو تحقیق

مباحث مورد نظر محدوده زمانی و مکانی خاصی ندارد و از نظر موضوع نیز،  در قلمرو مباحث اصولی، فقهی، حقوقی، قرآنی و تفسیری قرار می­گیرد، اما این نوشتار بر آن است که از نظر اصولی مطالب مورد نظر را بررسی کند.

 

مفاهیم

معانی لغوی و اصطلاحی

نهی در لغت

نهی از ماده (ن ه ی) به معنی خلاف امر، زجر، باز داشتن از چیزی و حرام آمده است.

العین در این مورد می آورد:   النَّهْیُ‏: خلاف الأمر، تقول: نَهَیْتُهُ‏ عنه‏^[1]

مفردات الفاظ القرآن آورده است: النَّهْیُ‏: الزّجر عن الشی‏ء. قال تعالی:

أَرَأَیْتَ الَّذِی‏ یَنْهی‏* عَبْداً إِذا صَلَّی‏ [العلق/ 9- 10] و هو من حیث المعنی لا فرق بین أن یکون بالقول أو بغیره، و ما کان بالقول فلا فرق بین أن یکون بلفظه افعل نحو: اجتنب کذا، أو بلفظه لا تفعل. و من حیث اللفظ هو قولهم: لا تفعل کذا،^[2]

المصباح المنیر نیز در این زمینه می نویسد:  (نَهَی‏) اللّهُ تَعَالَی أَی حَرَّم‏ ^[3]

کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم با جمع بندی معانی مطرح شده می نویسد:

و التحقیق أنّ الأصل الواحد فی المادّه: هو طلب ترک شی‏ء و هذا یقابله الأمر و هو طلب الفعل. و الطلب فعلا أو ترکا أعمّ من أن یکون بقول أو بعمل أو بالتکوین.^[4]

نهی در اصطلاح اصولیون امامیه

نهی در اصطلاح اصولیون قدیم امامیه به معنی طلب ترک عالی از دانی و اصولیون متأخر به معنی زجر و بازداشتن می باشد. در ادامه به تعدادی از این موارد از کتب اصطلاحی اشاره می شود:

النهی: و هو عباره عن طلب العالی من الدانی ترک الفعل، او هو عباره عن زجر العالی للدانی عن الفعل و ردعه عنه.^[5]

نهی‏طلب الکفّ عن الفعل من موقف استعلاء، من قبیل خطاب: (لا تشرب الخمر) الصادر من المولی

[1]– فراهیدى، خلیل بن أحمد، کتاب العین،‌ ‏نشر هجرت، ‏قم، ‏1409 ق، چاپ: دوم ، ج4 ص 93

[2]– راغب أصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم- الدار الشامیه، بیروت- دمشق، ‏1412  ق‏، چاپ: اول‏، ص  826

[3]– فیومى، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، موسسه دار الهجره، قم‏، 1414 ق‏، چاپ: دوم، ص  629

[4]– مصطفوى، حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، تهران‏ ،1368 ش‏، چاپ: اول‏، ج‏12، ص: 292

[5]– حسینى، محمد، معجم المصطلحات الأصولیه – بیروت، چاپ: اول، 1415 ق،  ص166

 

بر اساس روایات اسلامی، قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم باز می‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند. این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید.

در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه) که در توصیف کعبه به کار رفته است، چه بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد.  سنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم (ملقب به ابوالحجاج تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند.

گفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید و به تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.

بنابراین با توجه به سیر تاریخی خانه کعبه به مرور در برخی از احکام آن نیز تغییراتی صورت گرفته است که هدف از نگارش این پایان نامه نیز بررسی این تغییرات (تطور تاریخی) می‌باشد.

از آنجا که تا کنون در این خصوص پایان نامه و یا کتابی مستقل صورت نگرفته است لذا محقق بر آن شد تا به بررسی تطور تاریخی فقه حج بپردازد.

انجام این تحقیق می‌تواند حج گزاران را با فلسفه و تاریخچه احکام حج آشنا سازد و آنان را در انجام هرچه بهتر احکام حج یاری رساند.

 

فصل اول:

کلیات

 

1- کلیات

1-1- بیان مسأله

 

حج، آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسکی است که در درازنای تاریخ به شکل‌های گوناگون جلوه‏گر می‏شده است. کعبه، نخستین خانه‏ای است که برای عبادت مردمان بنا شده:  «اِنَّ اوَّلَ بیتٍ وضعَ للناسِ.» (آل عمران 96). حج، از پنج‏رکن اساسی اسلام است در روایتی از امام باقر (ع) آمده است:  « بـُنـِیَ الْإِسـْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَهِ؛ اسـلام روى پنج پایه نهاده شده :  نماز و زکوه و روزه و حج و ولایت (کلینی، 1404ق، ج :  3 ص :  29 روایه : 1).

امام علی (ع) درباره ضرورت پرداختن به حج می‌فرماید:  « خدا را خدا را در حق خانه پروردگارتان. آن را خالی مگذارید، تا هنگامی که در این جهان ماندگارید که اگر حرمت آن را نگاه ندارید، به عذاب خدا گرفتارید» (نهج‏البلاغه‏، نامه 46 و47).

« وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» (آل‏عمران‏»، آیه 97). بر مردان واجب است، زیارت خانه خدا را هر کس که بتواند به آن راه یابد.

 

حج، با شکوه‏ترین، گسترده‏ترین و گونه‏گون‏ترین عبادت‌هاست. زوایای گوناگونی دارد که در هیچ عبادتی آن زوایا، یک جا جمع نشده است. در حقیقت، حج نمونه و بدل کوچکی از تمامیت اسلام است (شیخ صدوق، 1406، ص‏249).

به نظر نگارنده، حج با توجه به ماهیت اجتماعی و عبادی و سیاسی و فقهی و تاریخی دربرگیرنده همه جوانب دین بزرگ اسلام است که موارد مذکور در حج متجلی شده است.

 

و به بیان امام علی (ع)، حج نشانه تمام‏نمای اسلام است:  « جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَتَعالی لِلإْسْلامِ عَلَما» (نهج‏البلاغه‏»، خ‏1/7).

با این که عبادتی است در جمع و با جمع، ولی بیش از هر عمل عبادی دیگر، با قصد اخلاص و تقرب به خداوند معنا می‌یابد. از کوچک‏ترین عمل تا بزرگ‏ترین آن باید با نیت و قصد پیروی خداوند انجام گیرد. پیشوایان دین، هماره شوق انجام آن را داشته‏اند. امام مجتبی (ع) بیست‏بار از مدینه تا مکه را به شوق زیارت خانه خدا، پیاده می‏رود. امامان (ع)، از هیبت لبیک آن به خود می‏لرزیده‏اند.

شناخت تاریخی تطور احکام فقهی در گذر زمان می‌تواند ما را به فهم امور مربوط و پیرامون مسئله حج موفق بدارد. در این تحقیق ما در صدد بیان و واکاوی این مسأله هستیم تا برخی از احکام فقه حج که نسبت به گذشته تغییر کرده است و دیدگاه فقهای امامیه نسبت به این احکام را بررسی کنیم.

حاصل این تحقیق می‌تواند در تطبیق شرایط زمانی و مکانی با احکام فقهی حج به کار گرفته شود. همچنین مشکلات مرتبط با حج در راستای تعدیل احکام دشوار مربوط به آن با عنایت به ازدیاد حاجیان مرتفع گردد. بدین صورت که هرچه بر سختی مناسک افزوده می‌شود قوانین مربوط به آن توسعه می‌یابد و مصادیق جدیدی در ذیل تعریف آن گنجانده می‌شوند. مثل توسعه امکان طواف در پشت مقام ابراهیم (ع)، همانند اهل سنت. بر اساس فتاوا و احکام ایشان، اجازه دارند پشت مقام ابراهیم نیز طواف نمایند لذا این امکان برای متولیان مسجدالحرام وجود دارد که فضای مخصوص طواف را تا جایی که امکان دارد، توسعه دهند همانگونه که اکنون طبقه دوم و سوم اطراف کعبه برای اهل سنت محیا گردیده است که در آن به طواف می‌پردازند، اما شیعیان تنها می‌بایست بین مقام ایراهیم و حجر اسماعیل طواف نمایند.

 

اهداف تحقیق

• بررسی سیر تاریخی تغییرات مربوط به حج
• بررسی احکام جدید فقهی مربوط به حج

 

1-6- روش تحقیق

 

با توجه به نظری بودن تحقیق پس از فصل‌بندی اطلاعات با پرداختن به اقوال مختلف آرای فقهی و بررسی مبانی حقوقی آنها، مطالب را مورد بحث و بررسی قرار داده و نتایج را با فرضیات مورد مقایسه قرار خواهیم داد.

این تحقیق که یک تحقیق توصیفی است با بهره گرفتن از منابع کتابخانه‌ای انجام خواهد گرفت. مطالب مورد نیاز را با بهره گرفتن از کتابخانه، کتابخانه دیجیتال، نمایه نشریات، مقالات مرتبط و فضای مجازی وب به دست خواهیم آورد.

 

1-7- جنبه نوآوری

 

از آنجا که بحث تاریخ‌شناسی احکام فقه ی حج نخستین بار است که مورد مطالعه قرار می‌گیرد لذا انجام این پایان نامه کاری نو و جدید است.

انسان موجودی است که در برخی از خصوصیات با سایر موجودات دارای اشتراکاتی است. اما انسان از امتیازاتی برخوردار است که او را از آن ها متمایز می کند.در تفکرات و بینش‌های غربی انسان، ماشینی پیچیده است و به صورت یک حیوان تکامل یافته تصور می­ شود. اما از منظر اسلام که دینی کامل است و نگاهی عمیق به همه امور دارد، انسان را موجودی می­داند که روح خدا در او دمیده شده و استعدادهای رسیدن به کمال درون او وجود دارد. استعدادهایی که در اثر تعلیم و تربیت صحیح، شکوفا شده یا در اثر رها شدن و تربیت ناصحیح به تباهی کشیده می‌شود؛ چون انسان آفریده شده تا به کمال برسد. لذا تربیت از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بنابراین باید راه تربیت صحیح، انسان را شناخت تا در اثر آن از انحرافات باز داشته شود و به نهایت کمال انسانی برسد. در تعلیم و تربیت، مربی می ­تواند از دو سلاح موثر استفاده کند؛ تشویق و تنبیه.

این پژوهش بر آن است تا به این دو اصل مهم در تعلیم و تربیت یعنی تشویق و تنبیه بپردازد. تقریباً همه با اصطلاح تشویق آشنایی دارند. تشویق فرایند پاداش­ دهی است به رفتار فرد، یعنی برانگیختن شوق و علاقه‌ی مجدد او به انجام همان رفتار. ساختار روانی و عاطفی انسان به گونه‌ای است که اگر مورد تأیید و تشویق و دریافت پاداش قرار گیرد، خشنود می‌شود و انگیزه­  فعالیت بیش‌تری پیدا می‌کند. طبیعت انسان­ها به گونه‌ای است که از تشویق لذت برده و هنگامی که در انجام امور مورد تشویق قرار می‌گیرند، معمولاً در صدد بر می‌آیند تا آن امور را بهتر انجام دهند. از این رو تشویق، در اصلاح یا تثبیت رفتار بسیار مؤثر است و کارشناسان تربیتی بر استفاده از این روش در تربیت افراد تأکید فراوان دارند.

تنبیه، نیز عاملی است برای جلوگیری از کارهای ناپسند و زشت. تنبیه در اصل مجازاتی است (از قبیل سرزنش، محرومیت، جریمه، کتک و…) در مورد شخص خاطی تا او را آگاه کرده و از خطا کند و در نهایت او را به راستی و راه صواب سوق دهد؛ لذا بیشتر جنبه­ تذکر و اصلاح دارد و انسان را از عمل خلاف و مسیر اشتباه باز می‌دارد. مکانیزم تنبیه به این صورت است که چون انسان به گونه‌ای طبیعی از ضرر و اموری که برای نفس او ناخوشایند است، روی‌گردان می باشد. لذا انگیزه‌ی دفع ضرر تنبیه، در درون او مانعی برای ارتکاب پاره‌ای از اعمال می‌شود. روی همین اصل در اجتماعات مختلف بشری از آغاز تا کنون، اصل تنبیه معمول بوده است. تنبیه بدنی به قصد تربیت و اصلاح نسل‌ها و باز داری ایشان از لغزش و خطا، از بدو پیدایش جوامع و در دوره‌های مختلف به صور گوناگون خود را متجلی ساخته است. امروزه قوانین جزائی، در کشورهای مختلف، عاملی بازدارنده از مصادیق تنبیه تلقی می‌شوند.

حال با توجه به اهمیت موضوع تشویق و تنبیه در تعلیم و تربیت، باید به این مساله پی برد که احکام فقهی و حقوقی در این زمینه چه مطالبی را مطرح می­ کنند. در روایت و احادیث معصومین چه نکاتی در این باره مطرح گردیده و روان شناسان چگونه به این مقوله نگاه کرده و چه نظراتی دارند. بایدها و نبایدهای یک تشویق یا تنبیه موثر چیست و چه آثاری را به دنبال خواهند داشت.

از آن­جا که دین در زندگی نقش اساسی دارد و احکام شرع برای­مان مهم است، نقش نظرات دینی و عالمان و حکم شرعی انجام تشویق یا تنبیه نیز نقش اساسی پیدا می­ کند. این پایان نامه، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام و نگاه فقهی به آن نظرات معصومین علیهم السلام و دیدگاه روان­شناسان را مورد واکاوی قرار داده و به بحث و بررسی آن پرداخته است.

 

اهمیت و ضرورت موضوع

اهمیت و ضرورت تربیت در زندگی انسان ها بر کسی پوشیده نیست. انسان ها برای رسیدن به کمال و کشف توانایی­ها و جوهره­ی درونی خویش، نیاز به تربیت دارند.

هنگامی که آدمی پا به جهان هستی می­گذارد، چشم، گوش و دهان دارد اما چیزی را درک نمی­ کند و اگر در سایه سار تربیت الهی قرار گیرد، دریچه­های تفکر، تعقل، اندیشه، بصیرت و … بر او گشوده می­ شود و او را به کمال انسانی می­رساند.

تربیت یعنی فراهم کردن زمینه­ رشد استعدادها و فضایل انسانی.[1] رسیدن به کمال انسانی بدون تربیت صحیح امکان­ پذیر نیست. در صورت تربیت ناصحیح، استعدادهای انسان هدر می­رود، در مسیری شیطانی قرار می­گیرد و از حیوانات پست­تر می­ شود.

تربیت، جزء جداناپذیر و اساسی زندگی انسانی است و تشویق و تنبیه، ابزارهای تاثیرگذار و اصلی آن­اند. لذا با توجه به اهمیت تربیت در آیین انسان­ساز اسلام، بررسی مسأله­ تأثیر تشویق و تنبیه در تربیت دینی از منظر قرآن کریم و روایات، امری ضروری و لازم به حساب می­آید. پس باید با وقوف کامل بر شیوه ­های صحیح تشویق و تنبیه و

 شرایط تأثیرپذیری آن، به این امر مبادرت ورزید تا برای به دست آوردن توفیقات بیشتر امیدوار بود.

خداوند سرمایه ی اولیه ی تربیت را در وجود آدمی به امانت سپرده و فطرت او را در مسیر یکتاپرستی قرار داده است. «فِطرََهاللهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها»[2].

« خداوند مردم را بر اساس فطرت خدایی آفریده است ».

پیامبران الهی را برای تربیت بشر فرستاده تا در مسیر زندگی دچار آسیب ها نشوند و در مسیر فطرت الهی خویش گام بردارند و در مسیر هدایت و تربیت الهی نفس خویش را متعالی کرده و انسانی والا و خدایی شوند. بعثت پیامبران الهی، خود نشانه ای از لزوم تربیت و هدایت بشر است و بدون آن گام برداشتن در مسیر انسانی غیرممکن خواهد بود.

رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت الله خامنه­ای می­فرمایند: « … در نظر داشته باشیم که همه کودکان، بر فطرتی پاک و کمال­جو متولد می­شوند. این تربیت خانواده و اجتماع است که آنان را انسان­هایی برومند و شایسته، یا پژمرده و فاسد می­سازد ».[3]

تشویق و تنبیه که از اجزاء اصلی و جدایی ناپذیر تربیت­اند، نیز جایگاه مهم و حیاتی خواهند داشت. چه بسا یک تشویق یا تنبیه، مسیر حرکت یک فرد را آن­چنان دگرگون کند که مسیر او را در رسیدن به سعادت یا شقاوت تغییر داده و دیگرگون کند.

لذا شناخت نوع و شیوه­ کاربرد هر یک از این اصول، قواعد و شرایطی دارد که دانستن آن برای دست اندکاران تربیت ضروری و لازم است.

 

الف) بیان مساله:

انسان موجودی شگفت انگیز است. موجودی که می ­تواند با بهره گیری از صفات و خصایص عالی به درجه­ای متعالی برسد و با بکارگیری صفات ناشایست و رذایل اخلاقی به پست ترین درجات نزول کند. با توجه به این ویژگی انسانی، تربیت انسان جایگاه ویژه­ای پیدا می­ کند. برای رسیدن به اهداف تربیت، ابزارهای مختلفی نیاز است که بدون آن­ها، نمی­ توان انتظار رسیدن به اهداف را در سر پروراند. از مهم­ترین ابزار یک تربیت مناسب، تشویق و تنبیه است که نمی­ توان به آسانی از کنار آن گذشت.

­­

سؤالات اصلی که این پژوهش بدان پرداخته است، آن است که :

1. چه روش­هایی را می­توان برای تشویق و تنبیه کودکان بکار گرفت که منطبق بر آموزه­های دینی و کشفیات روان­شناسان باشد؟
2. با توجه به آثار و نتایجی که بر تشویق و تنبیه مترتب است، چه الگوهایی را می توان برای تشویق و تنبیه موثر و مطلوب ارائه کرد؟

 

ج) فرضیه های پژوهش:

1. 1. آن­چه از ظاهر کلام فقها برمی­آید، در فقه اسلامی بیشتر به تنبیه پرداخته شده و کمتر مساله­ی تشویق مطرح می­ شود.
2. در روایات اسلامی و در دیدگاه ­های روان­شناسان علاوه بر تاکید بر تنبیه در موارد ضروری، تاکید بر تشویق، بیشتر نمایان است.

 

د) اهمیت و ضرورت تحقیق:

با توجه به اهمیت و ضرورت تربیت و بکارگیری مناسب ابزار تشویق و تنبیه، مطالعه و پژوهش در این زمینه نیز اهمیت چشمگیری پیدا می­ کند. مطالعه­ احکام و نظرات فقهی، دریافت­های و تحقیقات علمی و نظرات روان­شناسان، می ­تواند به شناخت بیشتر و بکارگیری روش­های مطلوب و مناسب­تر بیانجامد.

[1] مظاهری ، علی اکبر، هشدارهای تربیتی، قم، هجرت ، 1374، ص 83.

[2] روم (30)، 30.

[3] مظاهری،  ص 16. به نقل از روزنامه رسالت، 12/3/73، ص 26.