. 4

بیان مسئله. 5

سوالات تحقیق. 5

1-  سوال اصلی. 5

2-سوالات فرعی. 6

فرضیه تحقیق. 6

پیشینه تحقیق. 6

ضرورت تحقیق. 7

روش تحقیق. 7

فصل اول : كلیات .. 10

نوشتار اول : مفهوم شناسی. 11

پیشرفت و سیر تحولی آن. 12

رویکردهای نظری پیشرفت.. 14

1- نوسازی.. 15

2- نفی وابستگی. 19

3- توسعه همه جانبه. 20

برآیند مفهوم  پیشرفت.. .

تفاوت پیشرفت و توسعه. 21

پیشرفت اجتماعی. 22

1- مفاهیم همسو با پیشرفت اجتماعی. 23

1-1- تغییر اجتماعی. 23

1-2. نوسازی. 23

1-3. مدرنیته 24

1-4. صنعتی شدن. 24

2-  ویژگی های پیشرفت اجتماعی. .

شاخص های ساختاری.. 25

1-شاخص های  ساختاری پیشرفت اجتماعی. 27

1-1 – تحول فرهنگی. 29

1-2- همبستگی اجتماعی. .

1-3-امنیت اجتماعی. 32

نوشتار دوم :رویكرد انتقادی به پیشرفت غربی. 35

بنیان های پیشرفت درغرب.. 36

1- مادیگرایی. 36

2- علوم انسانی سکولار. 38

3- عرفی گرایی. 39

3-1- عوامل عرفی گرایی غرب.. 39

3-1-1- تعارض علم و دین. 39

3-1-2- تقابل دین و توسعه 41

3- 1- 3- مسیحیت و کلیسای عرفی گرا 45

3-1-4- عقلانیت ابزاری. 48

برآیند نگرش به پیشرفت اجتماعی در غرب.. .

نوشتار سوم :روش شناسی تحلیل و  استخراج مفهوم و شاخص های پیشرفت اجتماعی از قرآن  62

تحقیق در مطالعات میان رشته ای.. 63

قواعد مطالعات میان رشته ای.. 64

قرآن و هماهنگی محتوا و روش.. 65

1- جدایی ناپذیری درنگ در قرآن و قراءت آن. 66

2- توجه به ترتیب نزول در تبیین موضوعات اجتماعی. 67

2-1- بافت دو گانه فضای نزول. 68

2-1-1- ویژگی های محتوایی سوره های مکی. 69

2-1-2-ویژگی های محتوایی سوره های مدنی. 70

2-2- قانون جری و جدا سازی متن قرآن از فضای نزول. 70

شیوه استخراج شاخصهای پیشرفت.. 73

فصل دوم :ظرفیت قرآن در تبیین پیشرفت اجتماعی. 77

نوشتارچهارم :نیاز های زمان و جهانشمولی قرآن. 78

قرآن و پاسخ  گویی به نیازهای هر زمان. 79

1- جامعیت قرآن. 80

1-1- جامعیت حداکثری. 80

1-2- جامعیت حداقلی. 81

1-3- جامعیت اعتدلالی. 82

2- نیازهای زمان و دوگونگی گزاره های قرآنی. 84

نوشتار پنجم :قرآن منبع معرفت اجتماعی. .

ارزیابی منابع معرفت اجتماعی. .

1- قرآن و کشف  تاریخ  حیات بشر. .

2- قرآن و بیان ویژگی های جامعه عصر نزول. .

هم جهتی مسائل علوم اجتماعی و موضوعات اجتماعی قرآن. 87

1- قرآن و نظریه سازی.. 87

2- قرآن با محوریت رویكرد اجتماعی. 88

فصل سوم :حقیقت و مبانی پیشرفت اجتماعی. .

نوشتارششم :حقیقت پیشرفت اجتماعی در قرآن. 90

پیشرفت، حرکت در جهت صراط مستقیم 91

1-چیستی صراط مستقیم و نسبت آن با پیشرفت.. 92

1-1- راه های بسوی خدا ، شعبه ای از صراط مستقیم 94

1-2- نسبی بودن پیشرفت.. 95

1-3- رستگاری،هدف غایی پیشرفت.. 96

1-4-ضلالت، مسیر انحراف از پیشرفت.. 98

2- ویژگی های پیشرفت.. 101

2-1- پیشرفت در چارچوب اراده و بندگی خدا 102

2-2- آخرت محوری پیشرفت و نقش استخدامی دنیا در آن. 107

2-3- همراهی ایمان و عمل صالح،  لازمه پیشرفت.. 110

2-4- حیات طیبه و نقش عمل صالح در تحقق آن. .

2-5- دنیا محوری، خلاف جهت پیشرفت.. 115

2-6- حاکمیت قوانین الهی بر پیشرفت.. 119

برداشت نهایی:  الهی  و اجتماعی بودن پیشرفت.. 123

نوشتار هفتم مبانی خاص پیشرفت اجتماعی. .

فلسفه  الهی حیات جمعی. 50

انسان پیشرفت، موجودی دوساحتی. 52

1-ویژگی های مثبت.. .

2- ویژگی های منفی. .

حاکمیت قوانین الهی بر زندگی جمعی. 55

1- شرایط تحقق قوانین اجتماعی.. .

2- ویژگی های قوانین اجتماعی. 56

2-1-الهی بودن قوانین اجتماعی. 56

2-2-عمومیت قوانین. 56

2-3-سازگاری قوانین اجتماعی با آزادی انسان. 57

3- رابطه قوانین الهی و پیشرفت اجتماعی. 57

فصل چهارم شاخص های پیشرفت اجتماعی. .

نوشتار هشتم :تحول فرهنگی. 125

قرآن، منشور تحول فرهنگی. .

1- مفهوم تحول فرهنگی. 130

2- فرهنگ حاکم بر جامعه عصر نزول. 126

2-1- شرک در اعتقاد 127

2-2- بی سوادی مردم 128

2-3- عدم ارتباط با سایر فرهنگ ها .

3- ضرورت ارتباط مستمر جامعه با منبع تحول. 135

3-1- تامل در قرآن،گام اول ارتباط. .

3-2- قرآن  بشارت و هشدار دهنده جامعه .

3-3- قرآن، سلامت از انحراف.. .

4- نقش معرفت بخشی قرآن در تحول فرهنگی. 135

4-1- قرآن، وحی جامع. 135

4-2- تمام قرآن، کتاب پیشرفت.. 138

5- مولفه های معرفت بخشی قرآن. 143

5-1-ایجاد باور به خدا ی واحد 144

5-2- ایجاد باور به تبعیت از رهبری الهی. 147

5-3- اصلاح باور نسبت به جهان آخرت.. 148

5-4- ایجاد ارزش ها ی اخلاقی نوین و نبایدهای آن. 151

5-4-1- آشنایی با نبایدها 152

5-4-2-آشنایی با ارزش های اجتماعی جامعه مومنین. 153

نوشتار نهم :همبستگی اجتماعی. 157

مفهوم همبستگی اجتماعی. 159

دو ویژگی جامعه عصر نزول. 163

1- قبیله گرایی. 163

2- شرک در اعتقاد 166

عوامل کلیدی درهمبستگی اجتماعی. 167

1- اعتقاد، بنیان همبستگی جامعه. 169

2- اقتدار حاکمیت.. 171

3- نقش همبسته ساز معارف قرآنی. 172

4- همبستگی در سایه پذیرش دعوت همه انبیاء. 182

5- مقابله با تفرقه. 184

مولفه های همبستگی  اجتماعی. 187

1-حاکمیت روابط عاطفی در جامعه. 188

1-1- توجه به اقشار آسیب پذیر جامعه 188

1-2- توجه به روابط عاطفی در خانواده 190

2- همبستگی با پیروان ادیان الهی. 193

3- تشکیل جامعه همبسته مومن. 194

3-1-  حفظ عزت مندی مومنین  در جامعه 196

3-2- آماده سازی جامعه برای مقابله با شرک.. 197

نوشتار دهم  : امنیت اجتماعی. 203

مفهوم امنیت اجتماعی. 205

وضعیت امنیت در جامعه عصر نزول. 208

1- خلأ اخلاقی. 209

2- نابرابری های حاد اجتماعی. 210

زمینه ها ی تحقق امنیت.. 212

1- هویت یابی گروه مومنین. 212

2- موضع گیری مومنان نسبت به گروه کافران. 214

3- موضع گیری مومنان نسبت به گروه منافقین. 214

4- مقابله سخت با گروه های مخالف.. 218

 

عوامل تحقق امنیت.. 223

1-  تبعیت از رهبری پیامبر اکرم (ص) 223

2- تبعیت از رهبری امامان معصوم(ع) 226

3- عمل به فرایض دینی- اجتماعی. 232

4- مقابله با مظاهر ناامنی و اجرای احکام الهی. 235

5- پایبندی به آداب دینی در روابط اجتماعی. 237

5-1- تعهد به پیمان های اجتماعی. 237

5-2- مراعات آداب معاشرت.. 238

5-3- حفظ عفت در روابط زن و مرد 247

5-4-  حاکمیت اخلاق در روابط خانوادگی. 251

خلاصه و نتایج تحقیق. 255

پیشنهادات.. 257

تلخیص…. 259

Abstract 260

فهرست منابع و مآخذ 261

الف- منابع فارسی و عربی. 261

ب- منابع انگلیسی. 269

تجربه های تلخ تاریخ توسعه و مفاهیم کهن اداره حیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی عملا مناسبات خود در توان اداره جوامع را از دست داده اند و توان ارائه پیشنهاد مناسبترین روش زندگی سعادتمندانه را از خود سلب کرده اند، لذا آنچه تا دیروز در جوامع و فرهنگ های معاصر ضرورتی عقلانی بود به فوریتی اخلاقی و دینی تبدیل شده، نزدیک شدن به معیارهای الهی – انسانی در حال تبدیل شدن به نیاز جدی در کل جهان است؛ در نتیجه، به منظور ایجاد و حفظ جامعه ای که دوام داشته باشد و از مشکلات رهایی یابد، ضروری است تا سیاستگذاری پیشرفت، خودش را کاملا تابع اصول و مبانی پیشرفتی بنماید که  قرآن آبشخور آن و سعادت مادی و معنوی انسان کریم در دنیا و آخرت جهت آن و کسب رضایت الهی هدف آن باشد.

  رساله حاضر که از موضوعات بین رشته ای برمحور قرآن و با رویکرد جامعه شناختی تدوین شده است، یکی از چند اقدام مهمی است که در این راستا و در دانشگاه بین المللی المصطفی شکل گرفته است و تلاش دارد تا ضمن بررسی انتقادی مفهوم توسعه و ادبیات آن در غرب، به بررسی ظرفیت قرآن کریم در این موضوع بپردازد و با تبیین مفهومی آن ، برخی از شاخص های آن از منظر قرآن را در ابعاد اجتماعی پیشرفت دنبال نماید.

  این رساله دارای چهار فصل و ده نوشتار است که در فصل اول و در قالب دو نوشتار، به کالبدشکافی مفهوم توسعه و ادبیات امروزی آن و تحلیل انتقادی از مقومات توسعه غرب می پردازد در فصل دوم در قالب سه نوشتار، ضمن توجه به روش مطالعه در قرآن، به نقش قرآن در ظرفیت سازی و سخن از پیشرفت توجه نموده است؛ در سومین فصل در قالب دو نوشتار، مبانی و حقیقت پیشرفت در قرآن مورد توجه قرار گرفته است و بالاخره در چهارمین فصل و با تدوین سه نوشتار، به سه شاخص کلی و محوری یعنی تحول فرهنگی،تحقق همبستگی اجتماعی و امنیت اجتماعی پرداخته شده است.طبیعی است که دست یابی به یک الگوی همه جانبه در زمینه پیشرفت، لازم است تا اولا همه ابعاد آن مورد توجه عمیق قرار گیرد و ثانیا،به یک الگوسازی جامع منتهی گردد که بررسی ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی، در دو حوزه اندیشه و عمل میانبری برای تحقق این مهم خواهد بود.

بیان مسئله

   تجربه ی گرانسنگ پیشرفت در عصر نبی مکرم اسلام در قالب شکل گیری و بالندگی جامعه مومنین، شاهد صدقی بر واقعیتی تاریخی است که امروزه جامعه ما و دیگر جوامع اسلامی در تدوین الگوی اسلامی پیشرفت به آن نیاز جدی دارند. سخن از تعیین ابعاد مفهومی و شاخص های پیشرفت، واژه ای که مقام معظم رهبری در جریان تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر استفاده آن به جای مفهوم توسعه اصرار دارند، از دغدغه هایی است که سال هاست کمتر توفیقی برآن حاصل شده بخصوص بعد اجتماعی آن که به دلیل عدم شفافیت برخی مرزها بین آن و سایر حوزه ها و نیازمندی به حوصله و تامل در درک و استخراج آن اندیشمندان کمتری به آن پرداخته و از محورهایی است که از توجه و تمرکز بر آن در الگوی غربی زمان زیادی نگذشته است و البته از سوی برنامه ریزان هم از منابع دینی در تولید ادبیات امروز آن غفلت جدی شده است ، رساله حاضر در صدد است تا ضمن  مروری بر ادبیات توسعه غربی، با نگاهی میان رشته ای ضمن تبیین نظری موضوع در حوزه مطالعات اجتماعی و بهره گیری از آموزه های جامعه شناختی در این خصوص،  آن را از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهد و با ارائه شاخص های قرآن محور در بحث پیشرفت این جریان را در حد خود به لحاظ علمی راهبری و کمک نماید. 

سوالات تحقیق

  1-  سوال اصلی

 حقیقت پیشرفت و پیشرفت اجتماعی در قرآن چیست و عمده ترین شاخص های ساختاری آن کدام است؟

2-سوالات فرعی

الف- پیشرفت اجتماعی در ادبیات جامعه شناسانه به چه معنا و دارای چه گرایشاتی است و چه تفاوت هایی با پیشرفت قرآن محور از نظر مفهومی و نوع تلقی دارد؟

ب- ظرفیت های قرآن در پرداختن به  مفهوم و بیان شاخص های پیشرفت اجتماعی چیست؟

ج- روش مطالعه قرآن بر اساس ترتیب نزول از قرآن در تیین مفهوم و بیان شاخص های  پیشرفت اجتماعی چیست؟

د- سه شاخص تحول فرهنگی ، همبستگی اجتماعی و امنیت اجتماعی چگونه از قرآن قابل تحلیل و برداشت است؟

فرضیه تحقیق  

ضرورت تحقیق

  ضرورت توجه به مفهوم پیشرفت اجتماعی و شاخص های  ساختاری آن در قرآن را در موارد زیر  می توان خلاصه نمود:

• ناقص بودن و ناکارآمدی تلقی ها و شاخص های کنونی پیشرفت با محوریت سود و عدم محوریت کرامت انسان و جامعه خدامحور در الگوهای توسعه .
• غفلت غیر قابل توجیه از ظرفیت و قابلیت های مکتب گرانسنگ اسلام بویژه قرآن کریم در تبیین و تعیین خط مشی ها و مبانی و شاخص های پیشرفت.
• لزوم اصلاح جریان های فكری و عملی انحرافی در خصوص پیشرفت  و شاخص های آن بتوسط مراکز علمی و محققین وظیفه گرا  با بهره گیری از قرآن کریم در استخراج این نوع آموزه‌ها.
• تكمیل و آماده سازی متون قرآنی در این زمینه برای مراكز علمی پژوهشی کشور از جمله جامعه المصطفی و قابلیت ارائه آن به سایر كشورها و مراكز علمی آنها.

روش تحقیق

   پژوهش حاضر که از نوع مطالعات کتابخانه ای است  به روش توصیفی تحلیلی هم در صدد تبیین و توصیف در حوزه مفاهیم و رویکردهای توسعه  و ادبیات امروزی آن است و هم در صدد تحلیل محتوا و فهم معنای متن بر اساس شاخص های ممکن در تبیین پیشرفت اجتماعی در قرآن است  در این خصوص توجه به موارد زیر در انجام این تحقیق ضروری است :

الف- رویکرد در بررسی ادبیات و گرایش های توسعه رویکردی انتقادی و تبیین نقاط ضعف استدلالات و نظریه پردازیها در این حوزه دانشی و رفتاری است .

ب- در بخش قرآنی رساله  نوع بهره گیری از قرآن و استنطاق آن کتاب عزیز در عرصه پیشرفت اجتماعی است و روش بهره برداری  و مراجعه به آیات و سور بر اساس ترتیب نزول است. که در مقدمات مباحث قرآنی به ضرورت و ادله این نوع بهره گیری اشاره شده است .

ج- آنچه در مراجعه به قرآن بر اساس ترتیب نزول مهم به نظر می رسد اولا ایجاد نوعی ارتباط منطقی بین  موضوعات آن و در نظر گرفتن کلیت نقش محیط و فرهنگ اجتماعی و نهادهای جامعه در محتوای نازل شده فراتر از مراجعه به شان نزول و اسباب آن  است ودیگر تجربه نبی مکرم اسلام از ایجاد بستر مناسب برای رشد و بالندگی و تغییر جهت زندگی عصر نزول در دو شهر مکه و مدینه است که خود مظهری از حرکت یک جامعه در دو بعد نظر و اندیشه و رفتار و عمل به سوی پیشرفت و تعالی است .  با توجه به شرائط کلی دو منطقه یاد شده در اول بیشترین شاخص ها جنبه نظری و تئوریک و به بیان بهتر دانش و لزوم تغییر در باورها و ارزشها را دنبال می کند و در دومین منطقه بیشتر قواعد عمل و شیوه های ارتباطات  در عرصه های مختلف مد نظر است.