……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..25

2-2-دین…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………25

2-3-رسانه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………29

2-4-رابطه دین و رسانه…………………………………………………………………………………………………………………………………32

2-5-قالب گفتگوهای رسانه­ای……………………………………………………………………………………………………………………….41

2-5-1-توانایی­های مجری……………………………………………………………………………………………………………………………..46

2-5-2-ویژگی­های ظاهری…………………………………………………………………………………………………………………………….46

2-5-3-صدا……………………………………………………………………………………………………………………………………………………46

2-5-4-حرکات و اداها……………………………………………………………………………………………………………………………………47

2-5-5-میزان اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………………………………..47

2-5-6-اعتماد به نفس…………………………………………………………………………………………………………………………………..48

2-5-7-توجه به زمان­بندی…………………………………………………………………………………………………………………………….48

2-5-8-نوآوری در اجرا………………………………………………………………………………………………………………………………….48

2-6-تناسب قالب و محتوا………………………………………………………………………………………………………………………………54

2-7-مخاطبین و دسته­بندی آن­ها در نظریه ­های ارتباطات…………………………………………………………………………..56

2-7-1-دیدگاه رسانه محور…………………………………………………………………………………………………………………………. 56

2-7-2-دیدگاه مخاطب محور……………………………………………………………………………………………………………………….57

فصل سوم: یافته­ های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………..62

3-1-یافته­ های توصیفی………………………………………………………………………………………………………………………………….63

3-2-یافته­ های تحلیلی(تحلیل مضمون)………………………………………………………………………………………………………..83

فصل چهارم: نتیجه ­گیری و ارائه پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………99

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..104

منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..106

فهرست جداول                           

جدول1……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………17

جدول2……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………18

جدول3……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………63

جدول4……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………85

جدول5………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………….87

جدول6……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………89

جدول7……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………91

جدول8 …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..94

جدول9……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………96

شکل1…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..101

فصل اول:کلیات

• بیان مساله

در گذشته تا سال­ها تنها وسیله ارتباط مراجع دینی با مردم،‌ منبر بود. ارتباط کلامی روحانیت با مردم،‌ تنها وسیله و بهترین وسیله­ای بود که می­توانست بر مخاطبان تاثیر عمیقی بگذارد و جای هیچ­گونه جایگزینی را باقی نمی­گذاشت. با ورود تکنولوژی ارتباطی و اطلاع­رسانی از دروازه­های غرب، این­گونه نهادهای وابسته به مذهب، تعریف واضحی نسبت به ورود این نشانه­ های تمدن غربی و ابزار و ادوات نوینی که می­توانست در تبلیغ مورد استفاده قرار بگیرد نداشتند و یا رویکرد غالب آن­ها سلبی بود که پس زدن شیوه ­های نوین را در برداشت. در نتیجه طی سالیان، مذهبیون فاصله خود را از این گونه ابزار حفظ کرد. در این دوره(ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی)، بیشتر رسانه ­های سنتی در خدمت تبلیغ دین بودند، از این رو، به رغم پخش برنامه­ هایی با موضوع دینی در رادیو و تلویزیون، در کل یک رویکرد سکولار بر رادیو و تلویزیون ملی ایران حاکم بود.

عوامل متعدی در رابطه با برنامه­ های گفتگوی مذهبی مطرح می­ شود. از جمله این عناصر می­توان به مجری و نقشی که در برنامه ایفا می­ کند، دکور و چینش برنامه، چگونگی چینش محل نشستن مجری و میهمان یا میهمانان برنامه، اشاره کرد. میزان تاثیری که هر یک از این مقوله­ها بر میزان تماشایا عدم تماشا در مخاطبین دارد، حائز اهمیت است. اهمیت این مساله برای ارتباط­گران و تولیدکنندگان رسانه­ای، به منظور توانایی برای برنامه­ ریزی­های دقیق­تر بر اساس دسترسی به آن­چه در مخاطبان و افراد هدف آنان شکل می­گیرد، دوچندان می­ شود. در حقیقت برنامه­ هایی با موضوعات دینی که خود پیچیدگی­های فراوانی دارد، هنگامی که از رسانه­ای چون تلویزیون که تقریبا رسانه­ای یکسویه است و با مخاطبانی ناهمگن و دور از دسترس با شرایط فرهنگی و اجتماعی متفاوت، پخش می­ شود، دچار پیچیدگی­های صدچندان می­ شود. هر چند که هر برنامه­ای برای مخاطبان در حوزه­ای محدودتر و مشخص­تر از آن­چه گفته شد تولید می­ شود؛ اما همین مخاطبان مفروض و شاید دسته­بندی شده، تکثر و گونه­گونی بسیار دارد. تلاش برای فهم عمیق آن­چه مخاطبان از این گونه برنامه­ ها دریافت می­ کنند و شناخت عواملی که چه در برنامه پخش شده و چه در بافت فرهنگی و اجتماعی زیست مخاطب بر این دریافت اثرگذار است، گام موثری در اصلاح برخی رویکردهای مدیریتی در تولید این برنامه­ ها به شمار می­آید.

از آن­جا که گفتگوهای تلویزیونی، مجری­محور هستند یکی از عوامل بسیار تاثیرگذار بر این درک و دریافت و در واقع خوانش مجری­های برنامه­ های فوق هستند. در این برنامه­ ها این مجری است که موضوع برنامه را معرفی می­ کند و سوالات مربوط به موضوع را از میهمان برنامه می­پرسد. در حقیقت، وی رابط بین بیننده و میهمان است. اوست که می ­تواند رابطه­ای درست و مناسب بین این دو برقرار کند و یا موجب بر هم زدن رابطه فوق شود. وظیفه جمع­بندی و نتیجه ­گیری از سخنان میهمان بر عهده اوست و اگر او نتواند از عهده این مسئولیت به خوبی برآید، ممکن است بیننده از ادامه تماشا به دلیل تخصصی بودن صحبت­های میهمان و غیرقابل فهم بودن بحث، منصرف شود. ادبیات و نوع اداها و حرکات مجری نیز بر نحوه دریافت بیننده موثر است. این­که مخاطبین با درجات متفاوتی از دین­داری از این زبان بدن و نحوه گفتار مجری چه برداشتی دارند، در این فرایند دارای اهمیت است.

عدم وجود منابع مکتوب راجع به چگونگی اجرا در برنامه­ های دینی به خصوص گفتگوهای دینی و فقدان شیوه­نامه­ای برای مجریان این برنامه­ ها، آسیب­شناسی رفتار کلامی و غیرکلامی مجریان را ضروری می­سازد چرا که هر مجری بر اساس ذوق و سلیقه شخصی به انجام حرکات و اداها . سخنانی دست می­زند که گاه برداشت­های منفی و نامناسب در ذهن مخاطب شکل گرفته و در مواردی به دل­زدگی مخاطب از تماشای برنامه منجر می­گردد.

تعداد مجری و میهمان یا میهمانان از دیگر عوامل موثر بر خوانش مخاطبان از این برنامه­ هاست. برنامه­ای در قالب گفتگوی دونفره مخاطبان خاص خود را دارد و دریافت بیننده این برنامه با برنامه­ای در قالب بحث؛ با یک مجری و دو میهمان می ­تواند بسیار متفاوت باشد. علت تماشای هر نوع از این سه قالب از سوی مخاطبین، دلایل متفاوتی خواهد بود. علاوه بر این فضایی که بر هر یک از این قالب­ها حاکم است با دیگری تفاوت دارد. چالش و هیجانی که در قالب بحث، جریان دارد در دو قالب دیگر دیده نمی­ شود و شکل­ گیری تخصصی مباحث به مراتب در قالب گفتگوی دونفره، قوت و شدت بیشتری دارد. در نتیجه، میزان تاثیرگذاری مباحث دینی هر یک از سه برنامه با توجه به قالب آن­ها، بر دریافت دینی مخاطب حائز اهمیت است.

به بیان کلی آن­چه در فرم، شکل و قالب این نوع برنامه دخیل است و بر خوانش و دریافت مخاطب از برنامه، اثرگذار است در این پژوهش به مشاهده و بررسی گذاشته خواهد شد.

1-2-  ضرورت و فایده پژوهش

با توجه به کمبود تحقیقاتی از این دست در مراکز علمی و دانشگاهی یا مراکز و سازمان­های اجرایی از جمله سازمان­های صدا و سیما، شورای سیاستگذاری برنامه­ های این سازمان و مراکز فرهنگی دیگر، اهمیت پژوهش فوق دو چندان خواهد بود.

علاوه بر این با گسترش روزافزون استفاده از سایر رسانه ­ها هم­چون ماهواره و رسانه ­های الکترونیکی و تبلیغات ضد دینی و فرهنگی این رسانه ­ها و توجه دست­اندرکاران آن­ها به مباحث کارشناسی ارتباطات در محصولاتشان، انجام تحقیقاتی حول محور مباحث مهمی چون دین و دین­داری و معارف دینی با رویکرد ارتباطی و کارشناسی در برنامه­ های سیمای جمهوری اسلامی ایران بیش از پیش ضروری به نظر می­رسد.

[1].  حسام الدین آشنا، میزگرد مبانی رسانه دینی، فصلنامه سنجش و پژوهش، ش 35، 1382، ص 9.

[2]. مطهری،‌1384:337