یکی از جنبه­ های زندگی اجتماعی انسان هویت اجتماعی و نحوه­ شکل­ گیری آن است .عوامل گوناگونی درحوزه­ زندگی اجتماعی و شکل­ گیری آن نقش دارند مانند خانواده، مدرسه، رسانه ­های جمعی و …. . هویت[1] یکی از موضوعات مهم زندگی اجتماعی درجوامع معاصر است. هر جا بحث از وفاق و همبستگی اجتماعی یا عدم وجود آنها مطرح می­ شود، موضوع هویت نیز به میان می­آید. هویت اجتماعی دارای انواع گوناگونی چون هویت­ خانوادگی، قومی، نژادی، ملی و شخصی و … است. برجسته­ترین عنصر هویت شخص ، هویت جنسیتی است. هویت جنسیتی [2] ، آن بخش از­ رفتارها و نگرش­های فرد نسبت به جنسیت خویش است که تحت تأثیر شرایط فرهنگی و اجتماعی شکل می­گیرد. هویت ­جنسیتی از طریق تعامل اجتماعی شکل­گرفته و از کانال کارگزاران جامعه­پذیری (خانواده، مدرسه، دوستان، رسانه ­های گروهی ) به افراد منتقل می­گردد جامعه ایرانی در سال­های اخیر از لحاظ پرداختن به موضوعات و مسائل زنان دستخوش تغییر وتحولات عینی و ملموس بسیاری شده است. طبیعی است که این تحولات بر هویت و مکانیزم شکل­ گیری و هویت­یابی تأثیرات شگرفی گذاشته باشد. به همین دلیل امروزه هویت زن ایرانی ترکیبی باز اندیشانه از هویت­های سنتی و مدرن است .در چنین چارچوبی زنان جامعه ما با تکیه بر دو رویکرد سنتی و مدرن و حتی ترکیب این دو هویت، در پی باز تعریف هویت اجتماعی خود هستند. در جامعه ایران هویت­ها شکلی سیال و متغییر یافته­اند.یکی از مهم­ترین منابع تغییر هویت­ها در جامعه امروزی، از جمله در عرصه زندگی زنان، رسانه ­های جمعی می­باشند.تأثیر رسانه های نوین برجامعه ،بالاخص جنبه ارتباطی آن که به تمامی ابعاد زندگی بشرتسری یافته است انکارناپذیر می­باشد.همچنین نقش مؤثر رسانه ­های جمعی در زندگی اجتماعی و تأثیر نافذ آن در شکل بخشی به هویت باعث شده تفاوت­های از پیش موجود بین هویت و شیوه ­های نگرش و شیوه های رفتار، در پرتو تازه­ای نگریسته شود.

در عصر ارتباطات دستیابی به مخاطبان و اثرگذاری بر آنان از اهداف دست اندرکاران رسانه ­های مختلف است. یکی از مهم­ترین عناصر ایجاد ارتباط با مخاطب، اثری است که رسانه بر او می­گذارد. اثرگذاری رسانه ­ها همواره مورد توجه گردانندگان، اندیشمندان حوزه های مطالعات رسانه­ای و دولت­ها بوده است.در واقع برای کسانی که متصدی و متولی رسانه ­ها هستند همواره این پرسش مطرح است­ که آیا رسانه ­ها می توانند تأثیری برمخاطبان داشته باشند.؟ گسترش وسایل ارتباط جمعی (تلویزیون ، ماهواره ، اینترنت) بحث تأثیر این وسایل بر مخاطبان از جنبه های مختلف نظیر تغییر آموزش سبک­زندگی ، ایجاد سلیقه­ها و علایق جدید ، تحریک حس مصرف گرایی ، تجدد طلبی و نوگرایی ، آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان ، ارتقای سطح آگاهی­ها و دانش عمومی و … به طور جدی مطرح کرده است.

وسایل سنتی ارتباطی در سال­های اخیر جای خود را به وسایل الکترونیکی دیجیتالی ارتباط از راه دور داده است. وسایل جدید با ظرفیت­ها و قابلیت ­های بسیار نقش تعیین کننده ­ای در تغییر در ابعاد مختلف جامعه به عهده دارند.رسانه ­های جدید از تفاوت میان رسانه ­های گوناگون کاسته و فعالیت­های ارتباط جمعی و خصوصی را به هم نزدیک کرده ­اند یک رسانه واحد را می توان هم مورد استفاده عمومی و هم تخصصی قرارداد.رسانه ­های ارتباطی را می­توان نه تنها در جهت چالش و تضعیف ارزش­ها و باورهای سنتی ، بلکه به منظور گسترش و تحکیم سنت­ها نیز مورد استفاده قرار داد. تلویزیون در دهه­های اخیر از رسانه­ای با چهار انتخاب برای بیننده در بسیاری از نقاط ، به رسانه­ای با بیش از پنجاه انتخاب تغییر کرده است. کانال­های قابل دسترسی عموم معمولاً با حداقلی از آموزش فرصتی را برای افراد فراهم می­ کند تا برنامه­ ها و پیام­های خود را ایجاد و از نظر زمانی برنامه­ ریزی کنند و انتقال دهند.استفاده از ماهواره­ها برای پخش برنامه­ های تلویزیونی  تحول عظیمی در تولید و پخش برنامه­ ها در سطح وسیع ایجاد

 کرده است . عدم امکان کنترل امواج ماهواره ای باعث شده که حجم وسیعی از برنامه­ های برون­مرزی به فضای فکری جامعه وارد شده و بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی تأثیر گذارد. با وجود اختلاف­هایی که دیدگاه ­های گوناگون در خصوص میزان، ابعادو چگونگی اثرگذاری رسانه ­ها دارند ، هیچ یک از آن ها این نکته را که رسانه ­ها توان تأثیرگذاری دارند نفی نمی­ کنند. به عبارت دیگر می­پذیرند که این امکان به صورت بالقوه در رسانه وجود دارد فقط گستره و دامنه این تأثیر متفاوت است.

1-2) بیان مسئله

هویت یکی از موضوعات مهم زندگی اجتماعی در جوامع معاصر است. هر جا بحث از وفاق و همبستگی اجتماعی یا عدم وجود آن­ها مطرح می شود، موضوع هویت نیز  به میان می آید . یک جنبه از هویت مبتنی بر تشابهات و مشترکات بین افراد و یک جنبه از آن مرتبط با تمایز “ما” و دیگران است .

هویت ابتدا به معنای «یکی شد » و در روانشناسی به معنای «یکی شدن خود»  مطرح گردیده است  .هویت از نظر جامعه شناسی صرفاً یکی شدن خود نیست، بلکه ” یکی شدن با خود و دیگران” محسوب می­ شود که توضیح دهنده هویت فردی و اجتماعی است .بر اساس نظریه هویت، فرایند هویت یک سیستم کنترل است که مجموعه ­ای از هنجارها و ضد هنجارها را در فرد و جامعه به وجود می آورد. هویت مجموعه معانی است که چگونه بودن را در خصوص نقش­های اجتماعی به فرد القا می­ کند و یا وضعیتی است که به فرد می­گوید او کیست و مجموعه معانی را برای فرد تولید می­ کند که مرجع کیستی و چیستی او را تشکیل می­دهد( دوران، 1387: 26).

هویت اجتماعی دارای انواع گوناگونی چون هویت خانوادگی، قومی، نژادی، ملی و شخصی و … است. برجسته ترین عنصر هویت شخصی، هویت جنسیتی است که بعدی از هویت است و ما خود را به یکی از دو مقوله مرد یا زن منتسب می کنیم، یعنی به خودمان برچسب مذکریا مؤنث می­زنیم. هویت جنسیتی، آن بخش از رفتارها و نگرش­های فرد نسبت به جنسیت خویش است که تحت تأثیر شرایط فرهنگی و اجتماعی شکل می­گیرد.در واقع هویت جنسیتی از طریق تعامل اجتماعی شکل گرفته و از کانال کارگزاران جامعه­پذیری (خانواده، مدرسه، دوستان، رسانه ­های گروهی ) به افراد منتقل می­گردد. افراد از طریق این هویت، به باز تولید  ارزش­ها، نگرش­ها و رفتارهایی می پردازند که محیط اجتماعی برای آنان تعیین کرده است . بخش مهمی از شناخت­های مربوط به هویت جنسیتی، ناشی از، عقاید  قالبی و کلیشه­های جامعه  است. براساس کلیشه­های جنسیتی  زنان و مردان در جامعه  دارای ویژگیها ، رفتار و حالت روانی خاص هستند و قابلیت انجام وظایف و کارهایی خاص را پیدا می­ کنند. امروزه در جامعه ایرانی هویت­ جنسیتی سنتی دستخوش تغییر گردیدو هویت جنسیتی  مدرن از نظر فرهنگی بطور کامل پذیرفته نشده، هویت­های سنتی به تدریج مورد سوال قرار گرفته­اند و هویت­های جدید سر برآورده­اند که نه یکپارچگی گذشته را دارند نه ثبات پیشین را . در چنین وضعیتی زنان و دختران جوان جامعه ما با ترکیبی باز اندیشانه از هویت­های سنتی و مدرن ،در پی باز تعریف هویت جنسیتی خود هستند .

یکی از مهم­ترین منابع تغییر هویت جنسیتی زنان و دختران ،رسانه ­های جمعی است. درجهان کنونی پیشرفت سریع وسایل ارتباط جمعی ،فرصت به روز شدن را در اختیار افراد قرار می دهد و قشر جوان و زنان ازجمله گروه­ های هدف برای رسانه ­ها محسوب می شوند.رسانه ­ها تولیدکننده ی پیام­های رمزدار یا موضوعات فرهنگی­اند و نقش به سزایی درحمل و ارائه این پیام­ها دارند ، آنها باعث می­شوند افراد نگرش ویژه­ای نسبت به جامعه داشته باشند.استفاده از رسانه ­های ارتباطی ،زندگی اجتماعی را به طریقی بنیادین دگرگون کرده است .آنها با ایجاد بسترهای فرهنگی افکار عمومی جامعه را مطابق الگوهای خود شکل می­ دهند و تغییرات  اساسی در رویه ،رفتار، طرز تفکر و منش افراد ایجاد می­ کنند .

رسانه ­ها درشکل دادن به بینش­ها و ادراک­های ما درباره نقش­های جنسیتی­مان نقش مهمی ایفا می­ کنندکه با نقش­های کلیشه­ای فرهنگی سازگاری دارند. از جمله­ این رسانه ­ها می­توان به تلویزیون اشاره کرد .در اکثر کشورهای توسعه یافته، تلویزیون وسیع ترین گستره مخاطبان را در میان تمام رسانه ­ها به خود اختصاص داده است. تلویزیون از بدو تولد فرد وجود دارد و جزئی از زندگی اوست .تلویزیون یکی از مهم­ترین رسانه ­های جمعی است که در برنامه­ های مختلف مانند فیلم، سریال، تبلیغات و غیره، زنان و مردان را در نقش­های مختلف نشان می­دهد تصویر فرهنگی زنان دختران در برنامه­ های تلویزیونی داخلی نیز درجهت حمایت وتداوم نقش سنتی و تقویت مفاهیم پذیرفته شده درباره زنانگی و مردانگی است.نتایج مطالعات نشان داده است برنامه­ های تلویزیونی در ساعات پر بیننده، تصویری بسیار کلیشه­ای و اغلب با ویژگی­های سنتی و پدرسالارانه از زنان ارائه می­ دهند ( میرساردو و صداقت ، 1386 :30-31).

[1] . Identity

[2] Gender Identity